Κάθε λαϊκός μουσικός πολιτισμός χαρακτηρίζεται από κάποια βασικά στοιχεία, που τον διαφοροποιούν από τους άλλους. Με αυτή την έννοια, στη περίπτωση του Ποντιακού τραγουδιού, θα πρέπει να εντοπίσουμε όλα εκείνα τα στοιχεία που το κάνουν αντιληπτό, με τους πρώτους κιόλας τόνους.
Ο μουσικός πολιτισμός μας
Βασικά στοιχεία – Ποντιακή διάλεκτος
Τα βασικότερα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια «Ποντιακό τραγούδι» είναι, θα λέγαμε, τα εξής:
Η Ποντιακή διάλεκτος των στίχων του, που είναι συνέχεια της Ομηρικής γλώσσας και η ορχηστρική του συνοδεία. Που κατά το μεγαλύτερο της ποσοστό καλύπτεται από τη λύρα. Αλλά και από τον άσκαυλο (αγγείον), αυλό (γαυάλ’ ή χνειλ»ιάυρ’), ζουρνά, κεμανή, καθώς και βιολί που συνοδεύεται από ούτι (Δυτικός Πόντος). Επίσης και από κλαρίνο με την συνοδεία ακορντεόν (Καύκασος).
Τα μη οργανικά κομμάτια χωρίζονται επίσης σε δύο κατηγορίες:
- Στα καθιστικά ή επιτραπέζια, όπου συνοδεύει την ανθρώπινη φωνή μόνον η λύρα.
- Στα χορευτικά, όπου η λύρα ή το άλλο όργανο και το τραγούδι συνοδεύονται από το νταούλι.
Από τη δεκαετία του ’70, τόσο στις ηχογραφήσεις όσο και στα Ποντιακά κέντρα διασκέδασης, στα παραδοσιακά ακουστικά (φυσικά) όργανα προστέθηκαν και ηλεκτρικά. Όπως κιθάρα μπάσο, ηλεκτρικό αρμόνιο, καθώς επίσης ντραμς και πολλά ντεσιμπέλ έντασης.
Γεγονός που «ανάγκασε» τη λύρα να μεταβάλει την κλίμακά της από φυσική σε συγκερασμένη κλίμακα. Για να μπορεί να συνοδεύεται από τα ηλεκτρικά ή γενικά από τα ταστοφόρα όργανα. Αυτή η τάση άρχισε σήμερα να αναθεωρείται, όπως διαπιστώνουμε και σε πολλές νεώτερες ηχογραφήσεις.
Ποντιακή λύρα
Χαρακτηριστικό, επίσης, γνώρισμα της Ποντιακής μουσικής, στην παραδοσιακή της απόδοση με τη λύρα, είναι η ύπαρξη πολλών τετάρτων του τόνου (φυσική κλίμακα), πράγμα που τη διακρίνει από την Ευρωπαϊκή μουσική (συγκερασμένη κλίμακα).
Επίσης, συχνά η μεσαία από τις τρεις χορδές, που παίζει τον ρόλο του ισοκράτη, δίνει πολύ ισχυρό ήχο. Με αποτέλεσμα η ακρόαση της λύρας να γίνεται δύσκολη για το μη εξοικειωμένο αυτί.
Η λύρα παραδοσιακά χορδίζεται σε διαστήματα τετάρτης,
το βασικό διάστημα της Αρχαίας Ελληνικής μουσικής
Η μεταβολή της φυσικής κλίμακας της Ποντιακής λύρας, όπως και άλλων Ελληνικών λαϊκών οργάνων, έκανε τη δημοτική μας μουσική πιο εμπορική και ευήκοοι για τον πολύ κόσμο. Της στέρησε όμως εκείνη την μαγεία που διαθέτει η ασυγκέραστη μουσική. Η οποία, ακριβώς επειδή έχει πολλά απερίγραπτα στολίδια, ξεπερνά τα ορθολογικά μας όρια και οδηγεί τον κοινωνό της στην έκσταση.
Κάτι που σήμερα συμβαίνει με τη λύρα της Κάσου και της Καρπάθου και πάνω απ’ όλα, βέβαια, με την Θρακιώτικη λύρα των Αναστεναρίων.
Ποντιακοί ρυθμοί
Οι χαρακτηριστικότεροι Ποντιακοί ρυθμοί είναι:
- Ο δίσημος (όπως π.χ. στο τραγούδι «Σαράντα μήλα κόκκινα»).
- Ο εννεάσημος (9/16) [(2+2)+2+3] (χορός Εμπροπίς).
- Ο εννεάσημος (9/8) επίσης αλλά με διαφορετική δομή απ’ ότι ο παραπάνω (2+2+2+3) (χορός Διπάτ’ ή Ομάλ Τραπεζούντας).
- Ο τρίτος εννεάσημος (9/16) (2+3+2+2) (χορός Τικ σο γόνατον).
- Καθώς και ο επτάσημος (7/16) {(2+2)+3] (χοροί Τικ τρομαχτόν, Σέρρα κ.λ.π.).
Υπάρχει διαπιστωμένη συγγένεια των μουσικών και χορευτικών Ποντιακών μοτίβων με αντίστοιχα της Θράκης, λόγω και της γεωγραφικής γειτνίασης Πόντου και Θράκης, αλλά και της Ηπείρου.
Ποντιακοί χοροί
Ο χορός «Εμπροπίς» θα λέγαμε ότι είναι ο αντίστοιχος του «Συγκαθιστού Συρτού» της Θράκης. Ήταν κυρίως ο χορός της Κερασούντας και της ενδοχώρας της, όπως Νικόπολη, Νεοκαισάρεια κ.λ.π. όπου χορευόταν σε διάφορες παραλλαγές.
Το «Τρομαχτόν Τικ» συγγενεύει απολύτως ρυθμικά με το «Συγκαθιστό Μαντηλάτο» της Θράκης. Ενώ το «Μονόν Τικ» συγγενεύει κινητικά με το Θρακιώτικο «Μπογδάνο». Επίσης τα «Καρσλίδικα Ομάλια», συγγενεύουν κινητικά και ενίοτε και ρυθμικά με τον «Ηπειρώτικο Συρτό στα τρία».
Λόγω των εσωτερικών μετακινήσεων – μεταναστεύσεων, προέκυψαν όπως ήταν φυσικό πολλές τοπικές παραλλαγές των βασικών χορών των Ποντίων. Που δεν αλλάζουν όμως σε τίποτε το βασικό τους κορμό.
Ο θόρυβος που προκλήθηκε τελευταία, από αυτούς που διατείνονται ότι πρόκειται για άλλους χορούς, είτε από αυτούς που υποστηρίζουν ότι πρόκειται για μη Ποντιακούς χορούς, κρίνεται άτοπος.
Ο Ελβετός μουσικολόγος Samuel Baud – Bovy, ο οποίος διεξήγαγε επί 50 χρόνια έρευνα για την παραδοσιακή μουσική στην Ελλάδα, υποστηρίζει ότι ο ρυθμός ολόρθου χορού (Τικ), είναι ένα άλογος δίσημος ρυθμός. Που στα αυτιά του ακουγόταν σαν ένας παρατεταμένος δάκτυλος.
Ποντιακή μουσική
Ο Πόντιος μόνος του παίζει και τραγουδά, χωρίς την ανάγκη άλλου οργάνου. Διότι η λύρα συνοδεύει τον εαυτό της, αφού μια χορδή της παίζει το ρόλο του ισοκράτη, όπως προαναφέραμε.
Σ’ αυτό το γεγονός έγκειται η πολύ υψηλή μουσικότητα των Ελλήνων του Πόντου. Γεγονός που αποδεικνύεται, μεταξύ πολλών άλλων και με την μουσική ανθολογία του χωριού Θρυλορίου της Κομοτηνής. Άνθρωποι απλοί, αγνοί, εκφράζουν μέσα από τη μουσική, κάθε πλευρά της ανθρώπινης ζωής, με γλαφυρότερα χρώματα απ’ ότι θα έκανε οποιοσδήποτε δόκιμος συγγραφέας.
Η Ποντιακή μουσική ανήκει σε εκείνη την ομάδα των μουσικών πολιτισμών, που είναι μονοοργανικοί
Μέσα απ’ αυτή την ηχογράφηση ξεχωρίζει πανηγυρικά το τραγούδι των μηνών ή το τραγούδι του χρόνου. Που όμοιό του δεν έτυχε να ακούσω όχι μόνο στην Ελληνοποντιακή, αλλά και σ’ ολόκληρη τη δημοτική παράδοση της Ελλάδας.
Διαβάστε επίσης: Η Ποντιακή Λύρα
Σάββας Μαυρίδης