Η λέξη «Φως» και η έννοια του φωτός, τόσο ως φυσική όσο και ως πνευματική διάσταση, έχει τόση δυναμική στη Ποντιακή κοινωνία, που τη συναντάς σε κάθε μνημείο του λόγου και στις καθημερινές εκφράσεις του λαού.
Το «Φως» στη Ποντιακή σημειολογία υποκαθιστά τη γνώση, τη πνευματικότητα, την ομορφιά και τη λάμψη
Το Φως στην Αρχαία Ελλάδα
Το φως, παράγωγο του ήλιου, αποτέλεσε για τον άνθρωπο τον κυριότερο λόγο της ύπαρξής του πάνω στη γη. Αφού ένα είναι βέβαιο, ότι χωρίς την ύπαρξή του δεν μπορεί να υπάρξει καμιά μορφή ζωής.
Γι’ αυτό το φως του ήλιου ταυτίστηκε με τον Θεό και για αιώνες ο ήλιος λατρευόταν από τους ανθρώπους ως Θεός
Στην Αρχαία Ελλάδα η έννοια του φωτός ταυτίστηκε με το πνεύμα και τη σοφία. Γι αυτό οι περισσότεροι Θεοί του Ολύμπου παρουσιάζονταν στους ανθρώπους ως φωτεινή λάμψη, ως έντονο φως. Ιδιαίτερα τα αγάλματα του θεού Απόλλωνα και της θεάς Αθηνάς ήταν χρυσελεφάντινα δημιουργήματα, που εξέπεμπαν γύρω τους διάχυτα το φως.
Το Φως στον Πόντο
Ο φωτοστεφανωμένος Θεός είναι στην Ποντιακή ντοπιολαλιά ο «φωσφωταγμένος» Θεός. Αυτός που έχει πάνω του το υπέρλαμπρο πνευματικό φως.
Για να κατανοήσουμε τη νοηματική δυναμική του φωτός θα επικαλεστούμε κάποιες λαϊκές καθημερινές Ποντιακές εκφράσεις, όπως:
- «Είδα φως και ημέρας» για κάποιον που ξεπερνά μεγάλη δυσκολία ή απολαμβάνει τη ζωή με αγάπη και ευτυχία.
- Με το «Φως να μη χορτάεις» η ίδια λέξη μπορεί να γίνει η μεγαλύτερη κατάρα, για κάποιον που του ευχόμαστε να δυστυχήσει.
- Ή με το «Φως να μην ελέπς», δηλαδή κατάρα σε κάποιον να τυφλωθεί!
Στον Πόντο, το φως ταυτιζόταν απόλυτα με την ίδια τη ζωή και το θαύμα της γέννησης. Η αναγγελία και η διάδοση της γέννησης, από τον έναν στον άλλον, γινόταν με την πιο όμορφη Ποντιακή φράση:
«Φως σ’ ομμάτια σ’»
Δηλαδή, «αυτή η χαρά εύχομαι να γίνει φως στα μάτια σου». Στη φράση αυτή το φως και η ζωή συμπυκνώνονται σε δύο μαγικές λέξεις, της Ποντιακής γλωσσικής σοφίας.
Τα Φωτίσια
Μετά την γέννηση ακολουθούσε το μυστήριο της βάφτισης, στην Χριστιανική ηθική του Πόντου. Η λέξη βάφτιση ήταν άγνωστη, καθώς υπερτερούσε η αρχαιολατρική δύναμη του φωτός.
Η εμβάπτιση του παιδιού στο νερό είχε δευτερογενή σημασία. Η πνευματοχρηστική διάσταση της φωτίσεως και η μετάδοση του Αγίου Πνεύματος στο παιδί προείχαν.
Το μωρό που βαφτιζόταν, έπαιρνε για τους Πόντιους τη θεία φώτιση (εφωτίεν)
Τα «Φωτίσια» (τα βαφτίσια) και όλες οι παράγωγες λέξεις συναπαρτίζουν τη μεγάλη θεολογική επιρροή, που προσέδωσαν στην έννοια του φωτός οι Έλληνες του Πόντου. Τα «Φωτίσια» θεωρούνταν ένα από τα κύρια μυστήρια και κατείχαν ξεχωριστή θέση στην λατρεία των Ποντίων. Ήταν πολύ γνωστή η φράση:
«Αφώτιγον στούδ’ σον παράδεισον ‘κι πάει»
- Ο δεξάμενος με χαρά δήλωνε σε κάθε στιγμή την ιδιότητά του, με την φράση: «Εγώ εφώτσ’ ατον».
- Το βαπτιστικό τραπέζι, ονομάζονταν και αυτό «φωτίσια» (κάθουμες σα φωτίσια).
- Τα «φωτίσια» γίνονταν στο σπίτι το μωρού που θα βαφτιζόταν.
Το Αεν Φως
Οι αρχαίοι πρόγονοί μας είχαν φθάσει σε ένα υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Μοιράζονταν πανίσχυρες ηθικές και πνευματικές αξίες, που εκφράζονταν μέσα από τη γλώσσα, την έκφραση και τις μυητικές τελετές. Ίσως αυτό που πολλές φορές αναδεικνύει την πολιτισμική συνέχεια να υποκρύπτεται μέσα στις λέξεις, τους ορισμούς και τις προσφωνήσεις.
Το αρχαίο φως είτε με τη μορφή της Ολυμπιακής φλόγας, είτε ως απεικονιστικό πνευματικό φως, πέρασε στον Χριστιανισμό μεταλαμπαδευμένο σε «Αγιόκερα» και σε «Άεν Φως» (Άγιο Φως).
Στην περιοχή Κιουρτιούν της Αργυρούπολης, ίσως η μοναδική αναφορά Χριστιανικής Μονής ήταν αφιερωμένη στο ιερό φως και ονομαζόταν Μονή «Η Φωτοβόλα». Μια αντιστοίχιση με τους αρχαίους Απολλώνιους ναούς του φωτός.
Φως – Αγάπη – Έρωτας
Το μέγεθος και η ένταση του φωτός ήταν ταυτόσημη με την αγάπη και τον έρωτα. Είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική η δύναμη του φωτός στην Ποντιακή ηθογραφία. Στην εξόχως αποκαλυπτική παροιμία βλέπουμε την ταύτιση του φωτός με τα πιο αγαπημένα μας πρόσωπα:
Αδελφόν πα φως! Άμα τη γαρής ιμ’ το φως άλλο έν..!
Ο ερωτισμός στον Πόντο περιγράφεται και αναδύεται μέσα από τις οπτικές αποκαλύψεις των φωτεινών αχτίνων του ήλιου. Καμιά φορά είναι αρκετό και το φως του φεγγαριού για να συνεργήσει στον φωτόκοσμο της ομορφιάς και των αισθημάτων.
- «Η κόρ φως φωταχτέρ’ σον κόσμον ‘κ’ ευρίεται». Ήταν τα λόγια της Πόντιας προξενήτρας, όταν ήθελε να παινέψει την υποψήφια νύφη.
- «Φως ας σην Ανατολήν», ήταν το παίνεμα της προξενήτρας για τον νέο, όμορφο και σεμνό γαμπρό.
Άλλες έννοιες του φωτός
- Των Φώτων, το περιστέρι ταυτισμένο με το Άγιο Πνεύμα συμβολίζει την υπέρτατη ομορφιά ακόμα και στο το λαϊκό άσμα:
«Άσπρεσα μ’ και περιστέρα μ’, τώρ’ αν έρθες από πέραν…»
- Το ουσιαστικό «φως ή φώσι» στην Ποντιακή σημειολογία υποκαθιστούσε τη γνώση, την πνευματικότητα, την ομορφιά, την λάμψη.
- Ο μεγάλος φωτοδότης ήταν «ο ήλος» ή «ήλεν» (ο ήλιος). Κάθε τι που εκτίθεται στις ακτίνες του ήλιου ήταν «ηλιοφωταγμένον». Όπως και κάθε εκπομπή φωτός από τον ήλιο ήταν «το ηλεφώταγμαν» και κατά το ποιητικότερο «το ηλενφώς».
- Η οικιστική παράδοση αναζητούσε πάντοτε αυτό το «ηλεφώταγμα». Οι Πόντιοι έδιναν ιδιαίτερη βαρύτητα στον ηλιακό προσανατολισμό των κατοικιών.
«Ηλιακόνοσπίτ’» ήταν το σπίτι που το έλουζε το φως του ήλιου
Ήταν ένα σπίτι χαρούμενο και υγιεινό για τον άνθρωπο. Γι αυτό όλες οι κατοικίες έβλεπαν προς τον ήλιο, χτισμένες σε μέρη προσήλια (ηλιοπορέσια).