Η λαογραφία μας περιλαμβάνει τη μουσική, τον χορό, τα ήθη και έθιμα μας. Περιλαμβάνει όμως και κάποια άλλα πράγματα, που μάλλον τείνουμε να τα ξεχάσουμε. Ο λόγος είναι πως τα «πράγματα» αυτά, δεν είναι και τόσο λειτουργικά, για τη σημερινή κοινωνία του νεοέλληνα…
Προλήψεις; Ε και; Τ’ εμετέρ’ αέτσ’ επίστευαν!
Διαβάζοντας το άρθρο μου, πιθανόν στους μεγαλύτερους, των 40 και άνω, να ξυπνήσουν μνήμες από καλομάνες και λυκογιαγιάδες. Στα Ποντιόπουλα όμως θα φαντάζουν τόσο μακρινά… ακατανόητα, εξωγήινα.
Λαογραφία και έρευνα αυτής
Ναι! Όσο το σκέφτομαι κάπως έτσι υποθέτω πως θα είναι. Με την λαογραφία δεν μπορώ να πω πως ασχολήθηκα τυχαία. Καθότι μεγάλωσα σε μια πολυμελή και αυστηρά παραδοσιακή Ποντιακή οικογένεια. Με τα παρακάτω όμως, μάλλον τυχαία ασχολήθηκα…
Στα παιδικά μου χρόνια μια πολύ γλυκιά για μένα διασκέδαση ήτανε να «καβαλκεύω» το «ξυλάγγ’» όταν «λάιζαν» (δρουβάνισμα) η γιαγιά μου και η προγιαγιά μου (΄λαφρήν το χώμαν’ άτ’ς) μετά το «άλμεγμαν». Αυτή η υποχρέωση (παιχνίδι), ήταν τόσο όμορφη, που δεν έδωσα ποτέ μου σημασία. Γιατί εγώ και μόνον εγώ πάνω στο «ξυλάγγ’» ποτέ άλλωστε δεν μου εξήγησε κανείς το λόγο και όχι ότι μ’ ένοιαζε και πολύ. Τι έπρεπε άραγε να νοιάζει ένα πρωτότοκο παιδί της ηλικίας μου;
Καθώς περνούσαν τα χρόνια και ασχολιόμουν ενεργά με την Ποντιακή παράδοση και λαογραφία, ανακάλυπτα πως τα πράγματα που ενώ μου ήτανε τόσο οικεία, δεν τα ήξερα όσο καλά νόμιζα…
«Για να κατενίζ’ το βούτορον και να αποχωρίεται ας ‘σο τάν»
πρέπει στο δρουβάνισμα να καθήσει πάνω στο «ξυλάγγ’» ένα «πρωτικάρ’ παιδίν» και «ίλλιαμ» αγόρι
Πρέπει να αποσυνδεθούμε από το παρελθόν μας, για να δείχνουμε μοδάτοι νεοέλληνες; Πρέπει να ξεχάσουμε την παράδοση μας διότι έτσι επιτάσσουν οι καιροί; Δεν λέω να ζήσουμε με δεισιδαιμονίες, απλά να μην ξεχνούμε το παρελθόν μας.
Δοξασίες των παλαιοτέρων
Πολλές δεισιδαιμονίες αλλά και δοξασίες των παλαιοτέρων ετών είχαν πρακτικούς λόγους ύπαρξης. Έγιναν για συγκεκριμένους σκοπούς και είχαν θετικές συνέπειες την εποχή εκείνη. Μ’ αυτά όμως θα ασχοληθούμε κάποια άλλη στιγμή. Τώρα φρονώ πως πρέπει να θυμίσω στους παλαιότερους κάποιες από αυτές.
Να σημειώσω πως δεν φιλοδοξώ να τις γράψω όλες στο άρθρο αυτό, καθώς και ότι πιθανόν να μην είναι όλες ίδιες σε όλα τα μέρη του Ευξείνου Πόντου.
Προλήψεις και Δεισιδαιμονίες
Ξεκινούμε λοιπόν…
- Δεν πετάμε τις τρίχες από τη χτένα μετά το χτένισμα. Διότι αν τις βρει κάποιος που θέλει να μας κάνει κακό, θα μας «μαέψει». Το ιδανικό θα ήταν να τις κάψουμε.
- Τα νύχια τα κόβουμε όταν είμαστε μόνοι μας. Ενώ ποτέ δεν τα ρίχνουμε στην φωτιά.
- Αν βουίζει το δεξί αυτί μας, μάλλον θα ακούσουμε «καλόν χαπέρ’». Το βούισμα του αριστερού αυτιού προμηνύει κακή είδηση.
- Το ίδιο αντίστοιχα ισχύει με το παίξιμο των ματιών.
- Το παιδί με αραιά δόντια «θα ίνεται ζεγκίντ΄ς’» δηλ. πλούσιος.
Όταν βγαίνει το δόντι του, το ίδιο το παιδί το πετάει στην στέγη λέγοντας: «Να κορώνα το παλιόν και δόσ’ μα (με) το γενίν (καινούρ’) άμον τα’ αρνίτσας έμορφον κι άμον του (ή τη) σκύλ΄ κάϊμ». Επίσης εάν κάποιος δει στον ύπνο του πως βγήκε το δόντι του, τότε προμηνύεται μεγάλο κακό (θάνατος). Αν ήταν μπροστινό δόντι ή για άλλες περιοχές τραπεζίτης τότε θα ήταν θάνατος οσπιτανού. Την ημέρα πίστευαν πως δεν έχει ισχύ το όνειρο. - Αν για κάποιο παιδί ο καιρός περνούσε και «’κι καλάτσευε» τότε η μητέρα έπρεπε να πάρει το παιδί και να πάει στην εκκλησία νωρίτερα κι από τον παπά. Όταν αυτός ερχόταν έβαζε το κλειδί της εκκλησίας στο στόμα του παιδιού και
μπαίνοντας μαζί του το διάβαζε. - Αν εμφανιζόταν κούτσα (μυρμηγκιά) στο χέρι σου, πίστευαν πως μέτρησες τα άστρα ή ούρησε επάνω βάτραχος.
- Όταν ούρλιαζε (γουρνίαζε) το σκυλί, φοβόντουσαν μήπως κάποιο άτομο της οικογένειας «πνέει τα λοίσθια».
- Κατά περίεργο τρόπο, η κουτσουλιά (τσινέα) που θα πέσει από το πετούμενο σε κάποιον, θα φέρει ευτυχία στη ζωή του.
- Οι έμπειρες νοικοκυρές έλεγαν κοιτώντας το αβγό πως αν «τ’ ωβού ο κώλον έν εύκαιρον, θε εβγαίν’ πετε΄νάρ».
- Αν η κάργα πετούσε κράζοντας, πάνω από κάποιο σπίτι, έβγαιναν οι νοικοκυραίοι λέγοντας «Καλόν να έν’ κορώνα» εξευμενίζοντας την. Διότι θεωρούσαν πως κράζει μόνο για κακό.
- Ακόμη και τώρα οι γιαγιάδες απειλούν τα παιδιά που σφγυρίζουν το βράδυ. «Μη συρίζετεν, θα τοπλαεύκουνταν οι δαβόλ». Που σημαίνει: «Μη σφυρίζετε, θα μαζευτούνε οι διάβολοι». Ειδικά για τα κοριτσάκια, «θα τρανύν’νε τα τσιτσόπα τουν».
- Φόβος, αχπάργμαν (τρόμαγμα). Σε τέτοια περίπτωση, φτύνεις το διάβολο, στα αριστερά τρεις φορές και προς τα δεξιά, στη θέση του Χριστού, κάνεις το σταυρό σου.
- Όποιος ήθελε το βράδυ να ουρήσει έξω, έφτυνε τρεις φορές αριστερά του. Να μην ξεχνούμε πως δεξιά για τους Πόντιους είναι πάντοτε ο Ιησούς Χριστός. Επίσης είναι μεγάλη απρέπεια και αμαρτία να ουρήσει κανείς «καρσί ς’ σον ήλον».
- Δόξα. Το ουράνιο τόξο. Η καμάρα με τα χρώματα της Ίριδας είναι μαγική… «Αν περάν’ ατο ο άγουρον, θα ίνεται καρή».
- Αν τη νύχτα κάποιος κοιτά στον καθρέφτη, ελλοχεύει ο κίνδυνος να «παλαλούται».
- Πρέπει πάντα στην κούνια του μικρού παιδιού να είναι κρεμασμένη η εικόνα του Αγίου Γεωργίου, προστάτη και των παιδιών. Μεγάλο κακό πάντως είναι να κουνάμε την κούνια που είναι άδεια.
- Λώματα – Δε ράβουμε ποτέ κάτι που τελειώνει «τη Σάββα» δηλαδή το Σάββατο. Πρέπει η εργασία να συνεχιστεί τη Δευτέρα και να τελειώσει εκεί! Η λέξη «Σάββα», μοιάζει με το σάβανο κι αυτό είναι αρκετό να δημιουργήσει την πρόληψη. Επίσης, δεν ράβουμε ποτέ σε ρούχο που κάποιος το φοράει εκείνη τη στιγμή, μην τυχόν και ράψουμε το μυαλό του. Αν φορέσουμε τις κάλτσες ανάποδα χωρίς να το καταλάβουμε, τότε θα μας πάει καλά η μέρα.
- Μάτι – Ειδικά για το ξεμάτιασμα υπήρχαν πολλά που μπορούσαν να γίνουν, έτσι ώστε να γίνει καλά ο βασκανεμένος. Πρώτος θεράπων ιατρός ήταν ο παπάς, που έκανε το «απόρκιγμαν» με τις ευχές του. Οι συγγενείς και οι φίλοι του θύματος εάν πίστευαν πως ξέρουν το θύτη έκαναν το «αποκάπνιγμαν» δηλαδή έπαιρναν από τα ρούχα του, ένα μικρό κομματάκι, το έκαιγαν και ο παθών μύριζε τον καπνό. Σε περίπτωση που δεν υπήρχε το επιθυμητό αποτέλεσμα, έπρεπε να φωνάξουν την «γητεύτρα». Αυτή και μόνο αυτή ήξερε τους τρόπους να κάνει καλά κάποιον που δεν τα κατάφερναν οι υπόλοιποι. Ανώτεροι από τη βασκανία, φυσικά, ήταν τα μάγια και τότε έπρεπε ο «ανοιχτής» να επιληφθεί του θέματος. Παρόλα αυτά, για κάποιον άρρωστο, η καλύτερη περίπτωση θεωρούσαν πως ήταν το «τραυαγγέλισμαν» του παπά που διάβαζε ορκισμούς.
- Στάμαν Σταυρίτα – Ακόμη και σήμερα, ορισμένοι την πρώτη Σεπτεμβρίου (πρώτη του φθινοπώρου) ψάχνουν να βρουν μικρό (αθώο) παιδάκι όταν θα βγουν έξω από την πόρτα του σπιτιού τους. Διότι η πρώτη θωριά της συνάντησης θα πρέπει να είναι με άτομο που έχει όσο το δυνατόν λιγότερες αμαρτίες. «Στάμαν Σταυρίτα είδα σεν, καλό να εν ιδέα σ’».
Νερό και Συμβολισμοί
Το νερό στον Πόντο είναι σχεδόν συνώνυμο της ίδιας της ζωής. Πάρα πολλές δοξασίες αναφέρονται σε πεγάδα, ορμία και ποτάμα. Δράκοι, αράπηδες, μάισσες, νερομάισσες, πρωταγωνιστές και κομπάρσοι των υδάτων.
Μαρτυρίες, παραμύθια και τραγούδια που έχουν ως θέμα το νερό υπάρχουν πάμπολλα. Εμείς ας πάρουμε τα μικρά γεγονότα της καθημερινότητας κι ας αφήσουμε τα τεράστια…
- Πόσες φορές άραγε, είδαν οι παλαιότεροι τις μανάδες τους να βράζουν νερό στη κατσαρόλα και να ρίχνουν μέσα ξυλαράκι; Όλα έχουν το συμβολισμό τους. Αν βράσεις σκέτο νερό «αρτουρεύνε (περισσεύουν) οι Τουρκάντ». Με το ξυλαράκι το νερό που βράζει δεν είναι σκέτο.
- Άνιφτος το πρωί δεν βγαίνεις ποτέ από το σπίτι.
- Δίνουμε νερό σε δύο άτομα: Πρώτα θα πιει ο μικρός. «Το νερόν εν του (ή τη) μικρού και ο λόγον του (ή τη) τρανού» κ.α.
Οι Ποντιακές δοξασίες
Ο Εύξεινος Πόντος, φίλοι αναγνώστες, είναι μια περιοχή που οι δοξασίες περίσσευαν. Μάισσες, τσαζήδες, χοτλάκηδες, περήδες κ.λ.π. είχαν βρει καταφύγιο στην ιστορική μας πατρίδα. Η συνύπαρξη όμως των διαμηνύων αυτών με τους ανθρώπους γινόταν με τέτοιο τρόπο, που πάντα ήταν προς το συμφέρων των προγόνων μας.
Ήταν τόσο καλά μαγειρεμένα τα υλικά, που τις πιο πολλές φορές η Ορθόδοξη Χριστιανική πίστη ήταν κυρίαρχη και η προβολή της επιτακτική ανάγκη.
Του Γιώργου Κασαμπαλίδη