Ο οικισμός «Αρετσού» ή αλλιώς «Ρύσιο των Αλιέων» στη Καλαμαριά δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Με σκοπό να στεγάσει τους πρόσφυγες από την Ελληνική ομογένεια του Πόντου και της Μικράς Ασίας.
Η εγκατάσταση των Ποντίων προσφύγων αποτέλεσε το ξεκίνημα της σύγχρονης ιστορίας της Καλαμαριάς
Καλαμαριά – Καλή Μεριά
Η περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Καλαμαριά έχει μια πανάρχαια ιστορία. Η ζωή στην περιοχή αυτή άνθισε, πριν ιδρυθεί η Θεσσαλονίκη από τον Κάσσανδρο, το 315 π.Χ. Συγκεκριμένα στο ακρωτήριο του Δήμου Καλαμαριάς (το Καραμπουρνάκι), οι αρχαιολογικές ανασκαφές και έρευνες αποδεικνύουν την ύπαρξη ενός προϊστορικού οικισμού.
Το τοπωνύμιο «Καλαμαριά» πρωτοεμφανίστηκε το έτος 1083, σε έγγραφο της μονής Ξενοφώντας. Αναφέρεται στη νοτιοανατολική περιοχή της Θεσσαλονίκης.
Η ονομασία «Καλαμαριά» πιθανότητα προήλθε από παράφραση του όρου «Καλή μεριά» – ωραία μέρη, ωραίοι τόποι. Η άποψη αυτή ενισχύεται από το ότι σε πολλές αναφορές η Καλαμαριά περιγράφεται ως ο τόπος με την πλούσια βλάστηση. Τους εύφορους αγρούς, την αφθονία καρπών, αμπελώνων και λουλουδιών.
Πρόσφυγες στη Καλαμαριά
Συνολικά υπολογίζεται ότι στη Θεσσαλονίκη εγκαταστάθηκαν μέχρι και 100.000 πρόσφυγες, κυρίως Ποντιακής καταγωγής. Ο πραγματικά μαζικός εποικισμός έγινε μετά το 1922. Αρχικά εγκαταστάθηκαν 340 οικογένειες.
Οι ξεριζωμένοι πρόσφυγες ερχόμενοι στην Καλαμαριά, χωρίστηκαν σε δύο ομάδες, ανάλογα με τις επαγγελματικές ασχολίες τους. Σε αυτούς που απασχολούνταν με την αμπελοκαλλιέργεια και σε αυτούς με την αλιεία.
- Οι αμπελουργοί – αγρότες εγκαταστάθηκαν στο «Αγροτικό Ρύσιο», δηλαδή το σημερινό Νέο Ρύσιο.
- Ενώ οι ψαράδες και άλλοι αστοί εγκαταστάθηκαν στο «Ρύσιο των Αλιέων», την σημερινή Αρετσού.
Η Αρετσού
Ο οικισμός «Αρετσού» (Ρύσιο των Αλιέων) δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1920 για να στεγάσει τους πρόσφυγες, από την Ελληνική ομογένεια του Πόντου και της Μικράς Ασίας. Κατοικήθηκε κυρίως από πρόσφυγες από το Ρύσιο της Μικράς Ασίας.
Στην αρχή της οικοδόμησης του, ο οικισμός είχε περιορισμένη έκταση. Οι κάτοικοι υπέφεραν, βουτηγμένοι στη λάσπη και ανυπεράσπιστοι στις καιρικές συνθήκες. Συγκοινωνία με τη Θεσσαλονίκη δεν υπήρχε. Αν και η απόσταση ήταν μόλις είκοσι λεπτά περπάτημα.
Όμως η «Αρετσού» δεν άργησε να θεωρηθεί επιτυχημένη εγκατάσταση. Έχοντας αποκτήσει ιδιαίτερη φήμη μεταξύ των προσφυγικών συνοικισμών της Θεσσαλονίκης.
Όπως οι περισσότερες συνοικίες, είχε δική της εκκλησία. Αφιερωμένη στον προστάτη των ναυτικών, τον Άγιο Νικόλαο. Ομώνυμη με εκείνη στο Ρύσιο της Μικράς Ασίας. Οι Ρύσιοι άλλωστε ήταν ανέκαθεν φιλόθρησκοι και αυστηροί τηρητές των θρησκευτικών, οικογενειακών και κοινωνικών παραδόσεων.
Απολυμαντήρια – Λοιμοκαθαρτήρια
Στην πλαζ της Αρετσούς, στην Καλαμαριά, σήμερα τίποτε δεν θυμίζει τον πόνο, την τραγωδία των χιλιάδων προσφύγων που ξεριζώθηκαν το 1922. Κι όμως, εδώ εγκαταστάθηκαν αρχικά χιλιάδες πρόσφυγες.
Η παραθαλάσσια έκταση από εκεί που βρίσκεται σήμερα το Παλατάκι του Κυβερνείου, μέχρι τη μαρίνα της Αρετσούς, χρησιμοποιήθηκε ως απολυμαντήρια – λοιμοκαθαρτήρια. Ένας χώρος αποβίβασης – απολύμανσης και αρχικής συγκέντρωσης των προσφύγων.
Σε δύο παραπήγματα κοντά στην παραλία γίνονταν η απολύμανση. Εκεί κουρεύονταν οι πρόσφυγες. Με μια μηχανή όπως τα πρόβατα στη σειρά και περνούσαν ιατρική εξέταση. Ο κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών ήταν παραπάνω από ορατός. Κάποιοι είχαν πεθάνει από τύφο μέσα στα καράβια.
Για τα μεν ρούχα υπήρχε ο λεγόμενος κλίβανος και για τους ανθρώπους το λουτρό
Μόλις τελείωνε η διαδικασία, τους διοχέτευαν προς τα πάνω. Όπου στεγάζονταν σε τολ πολλές οικογένειες μαζί. Στους «θαλάμους» όπως τους έλεγαν. Κατόπιν οι πρόσφυγες στεγαζόντουσαν προσωρινά σε σκηνές κοντά στην παραλία. Ή προωθούνταν σε προσφυγικούς καταυλισμούς στο κέντρο της Καλαμαριάς.