Ένα από τα κορυφαία γεγονότα της ζωής των Ποντίων ήταν ο γάμος. Ο πιο διαδεδομένος όρος για τον γάμο ήταν η «Χαρά» και λιγότερο όρος «Γάμος». Καθώς υπογράμμιζε με ακρίβεια το χαρμόσυνο γεγονός των ανθρώπων. Στην Ποντιακή διάλεκτο παραμένει επίσης η χρήση του όρου «Χαράντας», αλλά και «Στεφανώματα».
Ο παραδοσιακός Ποντιακός γάμος έχει μεγάλο ενδιαφέρον και κάθε εθιμοτυπικό στιγμιότυπο είναι μοναδικό…
Στον Πόντο η τέλεση γάμων γινόταν κυρίως από τον Ιανουάριο μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου (Απόκρεω) και από τον Δεκαπενταύγουστο μέχρι τη νηστεία των Χριστουγέννων.
Το Αράεμαν
Τα έθιμα του Ποντιακού γάμου ξεκινάνε με το «Αράεμαν». Δηλαδή την αναζήτηση του κοριτσιού. Στον Πόντο ήταν σπάνιοι οι γάμοι από έρωτα ή από απ’ ευθείας γνωριμία των νέων. Για τον λόγο αυτό, τον ρόλο της αναζήτησης, της έρευνας και της παρουσίασης των υποψηφίων αναλάμβανε η προξενήτρα, που έχαιρε εκτίμησης στην Ποντιακή κοινωνία.
Οι συνηθισμένες ηλικίες γάμου ήταν γύρω στα 18 για το αγόρι και στα 15 για το κορίτσι
Κατά το «Αράεμαν» δεν δίνονταν υποσχέσεις γάμου. Οι γονείς όμως του κοριτσιού έδειχναν με έμμεσο τρόπο την συγκατάθεση τους.
Ψαλάφεμαν – Λογόπαρμαν
Μετά το «Αράεμαν» ακολουθούσε το «Ψαλάφεμαν» ή «Λογόπαρμαν», δηλαδή η ζήτηση σε γάμο. Κατάλληλη ημέρα για το γεγονός αυτό όριζαν κάποιο Σαββατόβραδο. Τα κεράσματα και οι ευχές, την ημέρα αυτή, δήλωναν τη συγκατάθεση των γονιών της κοπέλας.
Την ημέρα αυτή όριζαν και το «Σουμάδεμαν», δηλαδή τον αρραβώνα. Ο αρραβώνας συνήθως γινόταν την πρώτη Κυριακή μετά το «Λογόπαρμαν».
Σε ορισμένα μέρη όπως στο Καρς, οι συγγενείς του γαμπρού πήγαιναν τρεις φορές στο σπίτι της νύφης, ώστε να δοθεί η συγκατάθεση – «ο λόγος» των γονιών της!
Σουμάδεμαν
Την ημέρα του αρραβώνα, οι γονείς του νέου, μαζί με τον «δεξάμενο» (ο νονός του γαμπρού), με συγγενείς και τον ιερέα του χωριού, πήγαιναν στο σπίτι του κοριτσιού. Μαζί τους είχαν δυο δαχτυλίδια, το «τσορέκ» (τσουρέκι) και κουφέτα. Στο σπίτι της νύφης λάμβανε χώρα το «Σουμάδεμαν», ενώ κατόπιν ακολουθούσε γλέντι.
Την ημέρα αυτή όριζαν και την ημερομηνία του γάμου. Ως ημέρα του γάμου όριζαν πάντα την Κυριακή και όχι Σάββατο.
Το Λάλεμαν
Το «Λάλεμαν» ήταν η πρόσκληση για τον Ποντιακό γάμο. Την πρόσκληση έστελναν οι γονείς του γαμπρού και της νύφης σε συγγενείς, φίλους και συγχωριανούς.
Το κάλεσμα γινόταν με άσπρα κεριά που άφηναν σε κάθε σπίτι συγχωριανού, με ρακί ως κέρασμα και συνοδεία της Ποντιακής λύρας. Έτσι έβγαιναν και καλούσαν όλο το χωριό στον επερχόμενο γάμο.
Στις περισσότερες περιοχές το κάλεσμα γινόταν την εβδομάδα πριν τον γάμο, από την Τετάρτη έως την Παρασκευή. Στα Κοτύωρα και τη Ματσούκα το «Λάλεμαν» γινόταν την παραμονή του γάμου (πρωί Σαββάτου).
Τους συγγενείς τους καλούσαν με δώρα (μαντίλια, κάλτσες, πετσέτες κλπ). Με λαμπάδες καλούσαν τον ιερέα του χωριού. Όλα αυτά τα αντικείμενα είχαν θέση προσκλητηρίου γάμου.
Παραμονή του Γάμου
Το Σάββατο το πρωί οι συγγενείς και οι στενοί φίλοι του γαμπρού ή της νύφης έκαναν τις τελευταίες προετοιμασίες, ώστε όλα να είναι έτοιμα για τους καλεσμένους. Οι άντρες έφερναν τραπέζια, καρέκλες, πιάτα και ότι ήταν απαραίτητο για να φάνε, να πιουν και γενικά να γλεντήσουν οι καλεσμένοι. Οι γυναίκες έκαναν γενική καθαριότητα του σπιτιού, εσωτερικών και εξωτερικών χώρων και ετοίμαζαν τα φαγητά.
Από το απόγευμα ξεκινούσε το γλέντι, με τα μουσικά όργανα (λύρα, νταούλι, κλαρίνο, αγγείο) να ακούγονται στις γειτονιές του χωριού.
Γινόντουσαν δυο αντίστοιχα γλέντια, τόσο στο σπίτι του γαμπρού, όσο και στης νύφης
Οι συγγενείς του γαμπρού, συνοδεία λυράρη (κεμεντζετζή), πήγαιναν να πάρουν τον κουμπάρο. Του χορού προπορευόταν ένας στενός φίλος του γαμπρού, κρατώντας στα υψωμένα χέρια του έναν κόκορα ζωντανό. Ως δείγμα ξεχωριστού και τιμητικού προσκαλέσματος.
Οι συγγενείς του κουμπάρου προσέφεραν στους προσκεκλημένους ούζο και διάφορους μεζέδες. Ύστερα από σύντομο γλέντι έξω από το σπίτι του κουμπάρου, επέστρεφαν όλοι μαζί στο σπίτι του γαμπρού, για να συνεχιστεί εκεί το γλέντι μέχρι το πρωί.
- Σε ορισμένες περιοχές του Πόντου, το βράδυ του Σαββάτου ξεκινούσε το ξύρισμα του γαμπρού. Η μητέρα του γαμπρού έπαιρνε μια πετσέτα, την σταύρωνε και έριχνε την πετσέτα στον ώμο του κουρέα. Καθώς ο κουρέας ξύριζε τον γαμπρό, άντρες και γυναίκες χόρευαν μπροστά του και έριχναν χρήματα σε μια πιατέλα.
- Σε άλλες περιοχές, το ξύρισμα λάμβανε χώρα το μεσημέρι της Κυριακής πριν την στέψη. Όπου φίλοι του γαμπρού ξύριζαν τον γαμπρό, τραγουδώντας, με τη συνοδεία λύρας.
Όπως στο σπίτι του γαμπρού, έτσι και στης νύφης γινόταν γλέντι το βράδυ του Σαββάτου. Κατά τη διάρκεια του γλεντιού, στο σπίτι της νύφης έφτανε ο κουμπάρος (σε ορισμένες περιοχές και ο γαμπρός), με λίγους συγγενείς του γαμπρού. Το σόι το γαμπρού χάριζε στη νύφη διάφορα δώρα, που είχαν φέρει μαζί τους. Τότε έβγαιναν οι συγγενείς της νύφης, κυρίως γυναίκες, με πιατέλες με φαγητά στα χέρια και τσίπουρο, για να καλωσορίσουν τον κουμπάρο και τη συνοδεία του.
Και στο σπίτι της νύφης το γλέντι συνεχιζόταν έως αργά τη νύχτα, υπό τους ήχους της Ποντιακής λύρας και όχι μόνο.
Το Νυφέπαρμα
Ανήμερα του γάμου οι προετοιμασίες κορυφώνονταν τόσο στο σπίτι της νύφης, όσο και στου γαμπρού. Σε ορισμένες περιοχές, την Κυριακή μετά τη λειτουργία, από το σπίτι του γαμπρού έστελναν στην εκκλησία το νυφικό, καθώς και τα εσώρουχα γαμπρού και νύφης, για να τα «διαβάσει» ο παπάς.
Το γλέντι στα σπίτια γαμπρού και νύφης ξανάρχιζε το πρωί, μετά τη Θεία Λειτουργία της Κυριακής. Λίγο πριν το μεσημέρι ο γαμπρός και οι καλεσμένοι του χορεύοντας ξαναπήγαιναν στο σπίτι του κουμπάρου, τον έπαιρναν και γύριζαν στο σπίτι του γαμπρού.
Στο σπίτι της νύφης, οι ελεύθερες κοπέλες, συγγενείς και φίλες, την στόλιζαν και την φρόντιζαν. Της έφτιαχναν τα μαλλιά και τραγουδούσαν.
Ακολουθούσε το «Νυφέπαρμα». Όπου ο γαμπρός και ο κουμπάρος, με τη συνοδεία συγγενών, φίλων πήγαιναν να πάρουν τη νύφη με τα όργανα και με τραγούδι. Αν η νύφη ήταν μακριά πήγαιναν με αλογόκαρα στολισμένα με μαντίλια. Ενώ αν ήταν κοντά πήγαιναν με τα πόδια, συνοδεία μουσικών οργάνων.
Ο κουμπάρος έδινε φιλοδώρημα, για να αφήσουν τη νύφη να βγει από το σπίτι
Καθώς έβγαινε η νύφη από το πατρικό της, βοηθούμενη από τα αδέλφια της, ο λυράρης τραγουδούσε ένα αργό και συγκινητικό τραγούδι. Το οποίο μιλούσε για τον αποχωρισμό της νύφης από τους δικούς της και το σπίτι της.
Σήμερον μαύρος ουρανός
σήμερον μαύρ’ ημέρα,
σήμερα θα χωρίουνταν
μάνα και θυγατέρα.
Οσήμερον το κόρασον
δύο καρδόπα έχει,
τ’ έναν αφήνει σοι’ κυρού
και τ’ άλλο παιρ’ και πάγει.
Κατά τη διάρκεια αυτού του τελετουργικού, η μητέρα της νύφης έφερνε μια πίτα, τυλιγμένη σ’ ένα σεντόνι. Η νύφη την έσπαγε πάνω απ’ το κεφάλι της και η μητέρα της τη μοίραζε στους καλεσμένους. Πριν την αναχώρηση για την εκκλησία η νύφη, ο γαμπρός και οι συγγενείς χόρευαν «τ’ Αχπαστόν»…
Η Στέψη
Κατόπιν, όλοι μαζί πήγαιναν στην εκκλησία όπου γινόταν η στέψη. Στον δρόμο για την εκκλησία ο λυράρης συνήθως έπαιζε το «Τας».
Στον «χορό του Ησαΐα» η χαρά πλημμύριζε. Ενώ μετά τα στεφανώματα όλοι οι καλεσμένοι περνούσαν και εύχονταν στο ζευγάρι να ζήσουν και στον κουμπάρο να είναι πάντα άξιος. Κατόπιν όλοι μαζί χόρευαν μπροστά στους νεόνυμφους.
Η επιστροφή από την εκκλησία γινόταν απ’ άλλο δρόμο
Η γαμήλια πομπή πορευόταν στο σπίτι του γαμπρού, χορεύοντας καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδρομής. Εκεί οι γονείς του γαμπρού υποδέχονταν τη νύφη με ιδιαίτερη συγκίνηση. Ενώ η μάνα του γαμπρού υποδεχόταν τη νύφη, με τη φράση:
«Έλα καλέσσα οικοκυρά! Να είσαι στερεωμέντσα και προκομέντσα»
Κατόπιν φιλούσε τη νύφη και της δώριζε χρυσαφικά και ένα καλό ύφασμα για φόρεμα. Επίσης κερνούσε τη νύφη με γλυκό του κουταλιού, για να λέει γλυκές κουβέντες. Η πεθερά, για να δοκιμάσει τη δύναμη της νύφης, τοποθετούσε ανάποδα στο κατώφλι ένα πιάτο και την καλούσε να το σπάσει με το πόδι της. Έθιμο που διασώζεται και στις μέρες μας.
Μετά το σπάσιμο του πιάτου πεθερός και πεθερά φιλούσαν την καινούρια θυγατέρα και το γιο τους. Τους έδιναν τις ανάλογες ευχές και τους οδηγούσαν στο δωμάτιο τους, όπου συνήθως ακολουθούσε και το «αποκαμάρωμαν», δηλαδή το ξεστόλισμα της νύφης. Αφού ξεκουράζονταν λίγο, νύφη και γαμπρός έβγαιναν έξω στην αυλή.
Από εκείνη τη στιγμή και μετά άρχιζε το «τσουμπούς» (το γλέντι). Τον πρώτο χορό τον έσερνε η νύφη και γαμπρός. Ενώ οι συγγενείς του γαμπρού καρφίτσωναν στο φόρεμα της νύφης χαρτονομίσματα και χόρευαν για λίγο μπροστά της.
Ενώ τα μουσικά όργανα, όπως η Ποντιακή λύρα, το νταούλι, το κλαρίνο και το αγγείο ηχούσαν ως το ξημέρωμα. Με τους προσκεκλημένους να μην κουράζονταν να χορεύουν.
Το Χάρισμαν
Σε ορισμένες περιοχές του Πόντου, τηρούσαν το «Χάρισμαν». Το έθιμο του δωρίσματος στους νιόπαντρους, κατά τη διάρκεια του γαμήλιου γλεντιού.
Όλοι οι συγγενείς και οι φίλοι ανταποκρίνονταν στο κάλεσμα που τους απηύθυνε ένας βροντόφωνος, «ο τελάλης», για τη συγκέντρωση δώρων και χρημάτων (παράδες). Έτσι, το νιόπαντρο ζευγάρι συγκέντρωνε ένα σεβαστό ποσό για το ξεκίνημα της καινούργιας τους οικογένειας.
Το Θήμιγμαν
Μετά τα μεσάνυχτα και μετά το χάρισμα τηρούσαν ένα άλλο έθιμο. Το «Θήμιγμα ή Θήμισμα». Ήταν πιο πολύ έθιμο παρά χορός.
Σε έναν κύκλο χορού που τον αποτελούσαν εφτά μονοστέφανα ζευγάρια (ανδρόγυνα δηλαδή που έχουν έρθει σε πρώτο γάμο) και ένας επιπλέον χορευτής (το τεκ). Στο χορό έμπαινε και το νιόπαντρο ζευγάρι με τον κουμπάρο και την κουμπάρα. Στη μέση του χορού βρίσκονταν τα όργανα, συνήθως ο λυράρης, παίζοντας και τραγουδώντας. Μαζί και ο παπάς με το θυμιατό του, θυμιάζοντας τους νεόνυμφους και τους χορευτές.
Το Θήμιγμαν ήταν ένα έθιμο – χορός, «άμυνα» στη βασκανία και σε κάθε κακό από το οποίο έπρεπε να προφυλαχτεί το νιόπαντρο ζευγάρι.
Εδέσματα και γλυκά του Γάμου
- Κοσάρα: Βραστή κότα, μεζές για τον κουμπάρο. Προσφερόταν συνοδευόμενη με τσίπουρο πάνω σε δίσκο στον κουμπάρο, όταν ερχόταν να πάρει τη νύφη από το σπίτι της.
- Μελοβούτυρο: Κέρασμα που προσφερόταν στο γαμπρό και στον κουμπάρο, στο «λογόπαρμα» και στο «νυφέπαρμα».
- Πουρμάς: Γλύκισμα παρόμοιο με το σαραγλί, το οποίο αποκαλούσαν και «ζουλιχτόν» (στριφτό). Ήταν γλυκό των γάμων, της βάφτισης και των γιορτών γενικότερα.
- Τσαρέζα: Κέρασμα που αποτελούνταν από στραγάλια, σταφίδες και καραμέλες. Προσφέρονταν στους προσκεκλημένους του γάμου, όταν αυτοί έφταναν στο πατρικό σπίτι των μελλόνυμφων, για να δωρίσουν και να ευχηθούν.
- Φούστορον: Η ομελέτα. Στο «νυφέπαρμα» η θεία της νύφης ερχόταν στην εξώπορτα του σπιτιού με το φούστουρον (φούστορον ή και φούστρον) στο δίσκο, για να το προσφέρει στο γαμπρό. Στην Αργυρούπολη πρόσφεραν φούστορον στη νύφη και τους συνοδούς της (γαμπρό, κουμπάρο, παρανύφ’σα).
- Ωτία: Γλυκίσματα που προσφέρονταν στους γάμους, στους αρραβώνες, αλλά και στις γιορτές. Τα ωτία προσφέρονται και στις μέρες μας, σε γάμους και σε γιορτές γενικότερα.