Η Αγία Σοφία Τραπεζούντας είναι ένα ναός με εξέχουσα θέση τόσο ανάμεσα στα μνημεία του Πόντου, όσο και ανάμεσα στα βυζαντινά μνημεία ευρύτερα. Οφείλει τη σημασία της στη σύνδεσή της με ποικίλες ιστορικές και αρχαιολογικές παραμέτρους.
Ένα από τα ωραιότερα μνημεία της εκκλησιαστικής βυζαντινής αρχιτεκτονικής και τοιχογραφίας του 13ου αιώνα
Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς
Ο ναός της Αγίας Σοφίας της Τραπεζούντας χτίστηκε από τον Μανουήλ Α’ Κομνηνό (1238-1263). Πρόκειται για ένα μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Σημείο αναφοράς του Ποντιακού Ελληνισμού και ένα από τα βυζαντινά μνημεία που διατηρεί της μοναδικής τέχνης τοιχογραφίες του.
Πρώτα απ’ όλα αποτελεί ένα μνημείο σαφώς συνυφασμένο, ήδη από την ίδρυσή του, με την τοπική Αυτοκρατορική δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών. Ταυτόχρονα, ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται τα επιμέρους στοιχεία της αρχιτεκτονικής διαμόρφωσης, της ζωγραφικής, της ψηφιδωτής και της γλυπτής διακόσμησής του, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ασυνήθιστος και ίσως μοναδικός.
Αυτή η μοναδικότητα έγκειται κυρίως στη συνύπαρξη ετερόκλητων επιδράσεων, οι οποίες παραπέμπουν άλλοτε στη Δύση (σε σχέση με τη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή) και άλλοτε στην Ανατολή.
Το 1961 η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας χαρακτηρίσθηκε «ιστορικό μνημείο»
Φιλολογικές πηγές του 14ου αιώνα μνημονεύουν τη μονή «της του Θεού Λόγου Σοφίας», αλλά και «την μονήν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, ήγουν την Αγίαν Σοφίαν».
Επιπλέον, εντυπωσιακά εμφανής και κυρίαρχη στη διαμόρφωση της ταυτότητας του μνημείου είναι η ταφική λειτουργία του. Η οποία τεκμαίρεται από τις νεκρικές κόγχες και τις επιτύμβιες επιγραφές που φιλοξενούνται στο ναό.
Η λειτουργία πάντως του ναού ως κοιμητηριακού φαίνεται να περιλαμβάνεται στους στόχους της αυτοκρατορικής χορηγίας, όταν ιδρύθηκε, είτε από το Μανουήλ Α΄ Μεγάλο Κομνηνό (1238-1263) είτε από τους άμεσους απογόνους του.
Ο ομφάλιος λίθος
Στο κεντρικό σημείο του δαπέδου υπήρχε κεντρικός ομφάλιος λίθος που παριστούσε «λαγώον σπαραττώμενον υπό αετού». Αυτό το κομμάτι αποσπάσθηκε κρυφά το 1860 κατά την διάρκεια επισκευής του τεμένους από τον Κρωμναίο κάλφα Χατζή Μουράτ Βαφειάδη. Ο οποίος το μετέφερε στην Κρώμνη και το τοποθέτησε στο δάπεδο της εκκλησίας Μαντζάντων.
Οι πρόσφυγες του Πόντου, μετά το 1924, το μετέφεραν στη Θεσσαλονίκη και σήμερα είναι εκτεθειμένο στην Ροτόντα.
Το στολίδι της Τραπεζούντας
Το στολίδι της Τραπεζούντας βρίσκεται στη δυτική είσοδο της πόλης, πάνω σε ένα λόφο. Ο Ιερός Ναός είναι χτισμένος έξω από τα τείχη της Τραπεζούντας, αλλά σε κοντινή τους απόσταση.
Ναός σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, νάρθηκα και τρία εντυπωσιακά πρόπυλα, αποτελεί το κέντρο ενός ευρύτερου οχυρωμένου οικοδομικού. Πλαισιώνεται από έναν πύργο με παρεκκλήσι, καθώς και από κατάλοιπα μιας μικρότερης εκκλησίας, αλλά και άλλων κτισμάτων, κατά πάσα πιθανότητα μοναστηριακών.
Ο ναός μετατράπηκε σε τέμενος στα τέλη του 16ου αιώνα, όταν και αφαιρέθηκε η Αγία Τράπεζα. Σύμφωνα με τον Χρύσανθο, έχει διασωθεί επιτάφιος επιγραφή του 1665 των Τούρκων που γράφει:
«Αλώσεως της Μητροπόλεως Τραπεζούντος ται του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Φιλίππου»
Ο περιηγητής Ουίλιαμ Χάμιλτον επισκέφθηκε την Τραπεζούντα το 1840 και περιέγραψε:
«Δεν παρέλειψα να επισκεφθώ τα ερείπια της Αγίας Σοφίας. Οι Τούρκοι την έχουν μετατρέψει σε τζαμί.
Στο μέσο της μεγάλης εξωτερικής της αψίδας σώζεται ο δικέφαλος αετός, ενώ ένα παρόμοιο γλυπτό υπάρχει και στον ανατολικό τοίχο. Οι εσωτερικοί χώροι του μνημείου είναι καλυμμένοι με τοιχογραφίες, τις οποίες οι Τούρκοι έχουν δυστυχώς καταστρέψει.
Είναι λυπηρό το πόσο έχει καταστραφεί και το άλλοτε ωραιότατο μωσαϊκό δάπεδο»
Από το 2013 μετατράπηκε από μουσείο σε τζαμί και υπό αυτό το καθεστώς λειτουργεί ως σήμερα
Από το 1961 που λειτούργησε ως μουσείο, έως το 2013, οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να θαυμάσουν τις μοναδικές τοιχογραφίες της Παλαιολόγειας εποχής. Το εξαιρετικό ψηφιδωτό δάπεδο, τα επιγράμματα χαραγμένα στην αψίδα του βήματος και τα ανάγλυφα κιονόκρανα με διακοσμήσεις αετών και το μονόγραμμα των Κομνηνών.
Σήμερα οι μοναδικές αναπαραστάσεις του 14ου αιώνα εξαιρετικής τεχνικής καλύφθηκαν με μουσαμάδες και τα ψηφιδωτά του δαπέδου καλύφθηκαν με χαλί, σύμφωνα με τη θρησκεία των μουσουλμάνων. Προστέθηκε «μιχράμπ» και εξωτερικά του ναού τοποθετήθηκαν ξύλινα ερμάρια για τα υποδήματα των μουσουλμάνων.
Οι αρχαιοελληνικοί κίονες και οι μαρμάρινες πλάκες με Ελληνικές επιγραφές που υπήρχαν διάσπαρτες στον αύλειο χώρο συγκεντρώθηκαν όλα μαζί σε ένα σημείο.