Η πολύτιµη και θαυµατουργή εικόνα της Μεγαλόχαρης των Ποντίων. Η εικόνα της Παναγίας Σουμελά, το εμβληµατικό θρησκευτικό κειµήλιο της Ιεράς Μονής Παναγίας Σουµελά στην Τραπεζούντα.
Θεωρείται µία από τις πρώτες απεικονίσεις της Παναγίας στον κόσµο
Παναγία Αθηνιώτισσα
Σύμφωνα µε τη θρησκευτική παράδοση, φιλοτεχνήθηκε πάνω σε ξύλο από τον Ευαγγελιστή Λουκά, τον πρώτο αιώνα µετά Χριστόν. Μετά τον θάνατο του Ευαγγελιστή Λουκά (το 84 µ.Χ. στη Θήβα), το Ιερό κειµήλιο µεταφέρθηκε στην Αθήνα από τον µαθητή του Ανανία.
Γι’ αυτόν τον λόγο αρχικά η εικόνα είχε ονοµαστεί «Παναγία η Αθηνιώτισσα»
Στην Αθήνα η εικόνα τοποθετήθηκε στον Ιερό Ναό της «Μεγάλης Παναγίας» στη στοά του Αδριανού, όπου και παρέμεινε έως το 385 µ.Χ..
Η εικόνα της Παναγίας Σουμελά είναι διαστάσεων 40 εκ. ύψος, 32 εκ. πλάτος και 0,055 εκ. πάχος. Με την χρυσοποίκιλτη επένδυση της εικόνας να διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση.
Εικονογραφικά ανήκει στον τύπο της Οδηγήτριας. Δηλαδή απεικονίζει τη Θεοτόκο όρθια, βρεφοκρατούσα και ελαφρώς στραµµένη προς τα αριστερά.
Στη κορυφή της εικόνας υπάρχει η επιγραφή:
- «ΔΕΗΣΙΣ ΜΑΡΙΑΣ ΔΟΜΝΑΣ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΟΕΒΟΝΔΑ ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΣΑΝΔΡΑΣ ΜΠΑΛΑΣΑΣ ΙΩ(ΑΝΝΟΥ) ΕΛΕΝΗΣ».
Επάνω από την Παναγία Σουμελά, δύο άγγελοι κρατούν ένα µεγάλο στέµµα. Το στέμμα έχει τυπωμένες χρυσές και αργυρές διακοσμήσεις λουλουδιών. Ενώ ακριβώς από πάνω υπάρχει η επιγραφή:
- «IC. XC. MP. ΘΥ. H COYMELHTHCA» (Ιησού Χριστού Μήτηρ Θεού η Σουµελιώτισσα).
Στα πλαϊνά της εικόνας υπάρχουν παραστάσεις των προφητών ∆αβίδ, Ησαΐα, Μωυσή και Ααρών. Κάτω ακριβώς από την βρεφοκρατούσα Παναγία βρίσκεται η επιγραφή:
- «ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΑΓΑΘΗ ΤΑΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΥ ΧΕΙΡΑΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΥΙΟΝ ΣΟΥ ΑΡΟΝ ΦΙΛΟΨΙΧΟΝ ΤΩΝ ΠΛΑΣΤΗΝ ΟΙΚΤΗΡΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΔΟΥΛΟΥΣ ΣΟΥ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ Κ(ΑΙ) ΤΩΝ ΤΕΚΝΩΝ ΜΙΧΑΛΙ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ 1700».
Τις γωνίες της εικόνας κοσµούν τρεις µεγάλες µπλε πολύτιµες πέτρες, με την τέταρτη να έχει χαθεί. Σειρά από πολύτιµες πέτρες πλαισιώνουν επίσης και τις παραστάσεις.
Τέλος, η εικόνα και η επίχρυση αργυρή της θήκη (το «καμίσ’» – το πουκάμισο της δηλαδή) έχουν περιβληθεί από ξύλινη θήκη. Μέσα στην οποία έχουν τοποθετηθεί για μεγαλύτερη ασφάλεια.
Όρος Μελά – Τραπεζούντα
Κατά την αφήγηση που περνάει από γενιά σε γενιά, το έτος 386 µ.Χ. οι Αθηναίοι µοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος (θείος και ανιψιός) έπειτα από αποκάλυψη της Παναγίας στον ύπνο τους, κλήθηκαν να µεταβούν στις απάτητες βουνοκορφές του Πόντου.
Ο θρύλος λέει ότι Άγγελοι µετέφεραν την Ιερή Εικόνα σε ένα σπήλαιο του όρους Μελά της Τραπεζούντας
Οι δύο καλόγεροι παρατήρησαν από µακριά τη χρυσαφένια λάµψη της και την προσέγγισαν µε λαχτάρα. Ήταν το φως από την εικόνα της Αθηνιώτισσας. Γονατιστοί και δακρυσμένοι, ευχαρίστησαν την Παναγία και υποσχέθηκαν ότι στο σημείο θα χτίσουν προς τιμήν της Ιερό Ναό.
Με μοναδικά εφόδια την πίστη, την επιμονή και την εργατικότητα, οι δυο μοναχοί, κατόρθωσαν αρχικά να χτίσουν ένα µοναστικό κελί. Ενώ στη συνέχεια, µε τη βοήθεια της γειτονικής Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος, χτίστηκε η εκκλησία της Σουμελιώτισσας (σκαλιστή μέσα στο βουνό) για να στεγάσει την εικόνα.
Η οποία εκκλησία ακολούθως επεκτάθηκε σε Μοναστήρι. Στο οποίο έζησαν εκατοντάδες μοναχοί και ασκητές, έως τον ξεριζωμό των Ελλήνων του Πόντου.
Θρησκευτικά κειμήλια
Την εικόνα είχαν κρύψει για προστασία οι µοναχοί της Μονής, προκειμένου να μη την καταστρέψουν το 1922, οι Τούρκοι. Συγκεκριμένα την είχαν θάψει, μαζί με τα άλλα δύο θρησκευτικά κειμήλια που ανήκαν στην Ιερά Μονή της Παναγίας Σουμελά στον Πόντο:
- Ένα περγαµηνό χειρόγραφο Ιερό Ευαγγέλιο, το οποίο έγραψε περίπου το 690 µ.Χ., ο τρίτος κτήτορας της Μονής, Όσιος Χριστόφορος.
- Έναν (µόλις 22 εκατοστών) βαρύτιµο Τίµιο Σταυρό. Τον οποίο προσέφερε ως δώρο στην Ιερά Μονή της Παναγίας Σουµελά, το έτος 1390, ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Μανουήλ Γ’ ο Μεγαλοκοµνηνός.
Οι θησαυροί της Ορθοδοξίας θάφτηκαν στα ερείπια του παρεκκλησίου της Αγίας Βαρβάρας. Περίπου 10 χιλιόµετρα µακριά από το ιστορικό Μοναστήρι της Παναγίας Σουµελά.
Όταν βρέθηκαν τα κειμήλια, η Ιερή εικόνα και ο Τίµιος Σταυρός είχαν παραµείνει άθικτα
Δυστυχώς όµως το Ευαγγέλιο είχε υποστεί ανεπανόρθωτη ζηµιά. Αφού λόγω της υγρασίας οι σελίδες µε τον χρόνο σχεδόν πολτοποιήθηκαν. Γι’ αυτό και µέχρι σήµερα διασώζεται µονάχα η στάχωση. Δηλαδή τα ξύλινα πλακίδια του εξωφύλλου, που είναι επενδεδυµένα µε πορφυρό µεταξωτό ύφασµα και ελάχιστα φύλλα µε ίχνη γραµµάτων.
Η μεταφορά στην Ελλάδα
Όταν στις 9 Νοεμβρίου του 1931 τα κειμήλια μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα, ο τότε Υπουργός Πρόνοιας Λεωνίδας Ιασωνίδης, δήλωσε χαρακτηριστικά:
«Εν Eλλάδι υπήρχαν οι Πόντιοι, αλλά δεν υπήρχεν ο Πόντος. Με την εικόνα της Παναγίας Σουμελά ήλθε και ο Πόντος».
Αρχικά τα κειμήλια παραδόθηκαν στον Μητροπολίτη Τραπεζούντος – Χρύσανθο. Όταν ο Μητροπολίτης διαπίστωσε πως η Ιερή εικόνα είναι κατεστραµµένη και χωρισµένη σε δύο κοµµάτια, δήλωσε:
«Ουδέν ίχνος εκ της µορφής και του ενδύµατος των εικονιζοµένων προσώπων διακρίνεται. Πλην των διαγραµµάτων της Θεοτόκου και του παιδιού Ιησού».
Στις 10 Νοεµβρίου 1931, εκτέθηκαν για πρώτη φορά στην Αθήνα, η Ιερή εικόνα της Παναγίας Σουµελά, µαζί µε τα άλλα δύο ανευρεθέντα κειµήλια. Όπου «και ηνάφθησαν διά πρώτην φοράν από της καταστροφής της Μονής και της αποκρύψεως της εικόνος, δύο λαµπάδες εις την Θεοµήτορα», όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά οι εφηµερίδες της εποχής.
Ακολούθως η θαυµατουργή εικόνα µεταφέρθηκε στη Μητρόπολη Αθηνών, προκειµένου να εκτεθεί σε λαϊκό προσκύνηµα.
Ποιος όμως θα ήταν ο τελικός προορισµός της;
Ο τελικός λόγος για τον τρόπο διαχείρισης και φύλαξης της εικόνας και των άλλων κειμηλίων ανήκε στο Οικουµενικό Πατριαρχείο. Ο τότε Προκαθήµενος της Ορθόδοξης Εκκλησίας (Πατριάρχης Φώτιος Β’) έδωσε εντολή στον Μητροπολίτη Τραπεζούντος να παραδώσει τα κειμήλια στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.
Ήταν η εποχή που το Βυζαντινό Μουσείο έγινε δέκτης δεκάδων εκκλησιαστικών κειμηλίων. Τα οποία έφθαναν από Εκκλησίες και Μοναστήρια του Πόντου και της Μικράς Ασίας.
Βέρμιο – Ημαθία
Έτσι, από το 1931 έως και το 1951, η Ιερή εικόνα της Παναγίας Σουμελά, µαζί µε τους υπόλοιπους θησαυρούς φυλάχθηκαν στο Βυζαντινό Μουσείο στην Αθήνα.
Έως τη στιγμή που ο Ποντιακής καταγωγής δηµοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Φίλων Κτενίδης, αποφάσισε να προωθήσει την ιδέα ίδρυσης ενός νέου Μοναστηριού, στην Ελλάδα. Το οποίο Μοναστήρι θα έπαιρνε την ονοµασία (νέα) «Παναγία Σουµελά», εις ανάµνηση του ομώνυμου Ορθόδοξου ιστορικού κτίσµατος στην Τραπεζούντα. Που επί 16 αιώνες αποτελούσε το σύμβολο του Ποντιακού Ελληνισµού.
Για τον λόγο αυτό αναζητήθηκε τόπος βραχώδης, για να προσιδιάζει µε αυτόν της Τραπεζούντας. Αυτός βρέθηκε στο Βέρμιο και συγκεκριμένα στο χωριό Καστανιά, ένα από τα ορεινότερα χωριά της Ηµαθίας.
Το 1952 ανεγέρθηκε το Μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά στο Βέρμιο. Ένας πετρόκτιστος ναός σχετικά μικρότερων διαστάσεων, σε χώρο που παραχωρήθηκε από την τοπική κοινότητα Καστανιάς.
Εκεί, τον Αύγουστο του 1952, ενθρονίστηκε με επισημότητα η εικόνα της Παναγίας Σουμελά
Στην Ιερά Μονή της Παναγίας Σουμελά στο Βέρμιο, χιλιάδες Πόντιοι προσέρχονται για να προσκυνήσουν τη χάρη Της. Ενώ κάθε ∆εκαπενταύγουστο ο τόπος γεµίζει από προσκυνητές, που τιµούν ευλαβικά την Κοίµηση της Θεοτόκου.