Η Αγια Σοφιά δεν είναι μόνο ένα πνευματικό και πολιτικό σύμβολο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και ένα διαχρονικό ορόσημο της Χριστιανικής αρχιτεκτονικής. Αλλά ένα μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, που κατάφερε να επιβιώσει ως τις ημέρες μας, σε πείσμα όσων την ήθελαν ερείπια…
Εκεί ακούστηκε για τελευταία φορά η στερνή Ορθόδοξη λειτουργία στις 29 Μαΐου 1453
Ορόσημο της Ορθοδοξίας
«Νενίκηκά σε Σολομών», αναφώνησε όλο ενθουσιασμό ο Ιουστινιανός, πρωτοαντικρίζοντας τον μεγαλοπρεπή Ναό της Αγίας του Θεού Σοφίας. Ο οποίος παραμένει ένα από ορόσημα της Ορθόδοξης πίστης, παρά το γεγονός ότι εδώ και αιώνες βρίσκεται σε έδαφος Μουσουλμανικό.
Αψηφώντας πολέμους, καταστροφές αλλά και το τοξικό δηλητήριο της μισαλλοδοξίας, η Αγια-Σοφιά συνεχίζει να ρίχνει το φως της στην Κωνσταντινούπολη. Τόσο ως κληροδότημα της Χριστιανικής της ιστορίας, όσο και ως μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.
Η Μεγάλη Εκκλησία της Βασιλεύουσας επιβλέπει αγέρωχα την Προποντίδα, εδώ και 1.500 χρόνια. Συνδέοντας άρρηκτα τα χρονικά της με την πλούσια κοινωνική και οικονομική ιστορία της πόλης, ως ένας προνομιακός χώρος. Που θα μπορούσε να συνδέει γραμμικά το παρελθόν της Κωνσταντινούπολης, αν το ήθελαν κάποιοι.
Η μετατροπή σε τζαμί
Ο περίλαμπρος ναός της Χριστιανοσύνης μετατράπηκε αμέσως σε τζαμί, μόλις η Πόλη έπεσε στα χέρια των Οθωμανών. Αλλά και σε καθολικό ναό κατά την άλωση της από τους Σταυροφόρους το 1204. Ενώ θα έπρεπε να περάσουν αρκετοί αιώνες, ώστε να σεβαστούν οι Νεότουρκοι το βαρύ όνομά της και να τη μεταμορφώσουν σε μουσείο.
Ήταν ο Κεμάλ αυτός που την άφησε στην αιώνια αταραξία της. Μετατρέποντάς τη από μουσουλμανικό χώρο λατρείας, σε μουσείο το 1934. Αν και οι Τουρκικές προκλήσεις δεν έλεγαν να κοπάσουν.
Πολύ πρόσφατα, η Άγκυρα αποφάσισε να κάνει την Αγια-Σοφιά προσωρινό τέμενος. Φέρνοντας στον νου μνήμες άλλων εποχών, για τις ανάγκες του εορτασμού του Ραμαζανιού. Καταπατώντας κάθε έννοια σεβασμού στη διαφορετικότητα και τη θρησκευτική ελευθερία, η Τουρκική κυβέρνηση έβαλε έναν ιμάμη να ψάλει το Κοράνι, μέσα στο αιώνιο σύμβολο της Ορθοδοξίας. Προκαλώντας για άλλη μια φορά τη Χριστιανική Δύση.
Το πράγμα δεν φαίνεται μάλιστα να αποτελεί σημείο των καιρών. Καθώς ο σπουδαίος Βυζαντινός ναός μπαίνει εδώ και δεκαετίες στο μάτι πολλών φανατισμένων και μισαλλόδοξων. Που δεν καλοβλέπουν τη μακραίωνη Χριστιανική παρουσία στη Βασιλεύουσα.
Η Αγία Σοφία δεν είναι απλώς ένα μεγαλοπρεπές αρχιτεκτόνημα, αλλά μια γλαφυρή περιγραφή της ίδιας της κοινωνίας που τη γέννησε…
Κι όμως, ο Βυζαντινός Ναός της Ύπατης Σοφίας του Ένσαρκου Λόγου του Θεού, όπως είναι το επίσημο όνομα της Αγια-Σοφιάς, θα εξακολουθήσει να επιβλέπει την Κωνσταντινούπολη, από την προνομιακή του θέση. Και να λειτουργεί ως διαχρονική υπόμνηση στην εμβληματική βυζαντινή ιστορία της.
Γιατί αυτό που λέμε Αγια Σοφιά έχει διατρέξει την Αυτοκρατορική περίοδο της Κωνσταντινούπολης, όσο τίποτα άλλο. Βλέποντας Ιουστινιανούς και Κομνηνούς και περνώντας από τη Μεσοβυζαντινή και την Υστεροβυζαντινή περίοδο, στα σημερινά χρόνια.
Συνοπτική ιστορία
Για περισσότερο από μία χιλιετία, ως και την άλωση της από τους Τούρκους, το 1453, η Κωνσταντινούπολη ήταν ένα από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα του Χριστιανισμού. Ευρισκόμενη σε ένα ξεχωριστό γεωγραφικό σημείο, που επιβλέπει τα στενά του Βοσπόρου και χωρίζει φυσικά αλλά και συμβολικά, την Ασία από την Ευρώπη…
Έχοντας στην ίδια της την καρδιά τον λαμπρό Μητροπολιτικό ναό, που ήταν αφιερωμένος στην Ιερή Σοφία του Θεού
Η Αγία Σοφία αποτελούσε το απόλυτο κέντρο της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού. Μέχρι την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453. Εκεί αποθέωναν τους νέους Αυτοκράτορες, εκεί πενθούσαν τις εθνικές τραγωδίες. Εκεί θρηνούσαν τις συμφορές και εκεί πανηγύριζαν τους θριάμβους τους οι Βυζαντινοί. Με τη μεγαλοπρεπή εκκλησιά να ακολουθεί κατά πόδας τις ζυμώσεις και τις περιπέτειες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Εκεί ακούστηκε για τελευταία φορά η στερνή Ορθόδοξη λειτουργία στις 29 Μαΐου 1453. Όταν ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Κωνσταντίνος ΙΑ’ Δραγάσης Παλαιολόγος, αφού προσευχήθηκε δίπλα στον λαό και απολογήθηκε για τα λάθη του, έφυγε για τα τείχη της πόλης. Όπου και έπεσε ηρωικά μαχόμενος.
Το τέλος ως εκκλησία
Το τέλος της Χριστιανικής ιστορίας της Κωνσταντινούπολης θα σήμανε και το τέλος της Αγια-Σοφιάς ως εκκλησίας. Αφού με την επικράτηση των Οθωμανών, μεταμορφώθηκε σε τέμενος και πλέον περιβάλλεται από τους τέσσερις χαρακτηριστικούς μιναρέδες της.
Πέντε σχεδόν αιώνες αργότερα, με την επικράτηση του κοσμικού Κινήματος των Νεότουρκων και του Κεμάλ, η Αγια-Σοφιά μετατράπηκε σε μουσείο (1934). Θυμίζοντας και πάλι το αρχιτεκτονικό θαύμα του Ιουστινιανού και τη σπουδαία αυτοκρατορία του.
Μοναδικό διάλειμμα στην αδιάλειπτη ορθόδοξη παράδοση της Αγια Σοφιάς ήταν η περίοδος 1204-1261. Όταν η Επτάλοφος έπεσε στα χέρια των Φράγκων που μετέτρεψαν πρόθυμα τον λαμπρό ναό σε Ρωμαιοκαθολική εκκλησία (επισκευάζοντας τις μεγάλες φθορές του). Ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος την επανέφερε στην Ορθόδοξη λατρεία κατά τη στέψη του εκεί στις 15 Σεπτεμβρίου 1261. Έναν μήνα μετά την ανάκτηση της Βυζαντινής πρωτεύουσας από τους Σταυροφόρους.
Η κορυφαία ίσως στιγμή της βυζαντινής ναοδομίας συνέχισε να αποτελεί σύμβολο της Κωνσταντινούπολης και κατά την Οθωμανική της περίοδο. Αν και τότε γνώρισε νέες σημαντικές καταστροφές. Τότε, μπήκαν στο στόχαστρο οι περίλαμπρες Χριστιανικές τοιχογραφίες. Οι οποίες ασβεστώθηκαν, μιας και η Αγια Σοφιά ήταν τέμενος και η απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος θεωρείται βλασφημία στον Ισλαμικό κόσμο.
Η σημερινή μορφή
Ο πλούσιος εσωτερικός διάκοσμος της Αγια Σοφιάς φιλοξενούσε σημαντικά ψηφιδωτά της Βυζαντινής μνημειακής τέχνης. Τα οποία έχουν υποστεί κι αυτά με τη σειρά τους εκτεταμένες φθορές, στους τόσους αιώνες της παρουσίας της.
Κατά τους παλαιολόγειους χρόνους (13ος-14ος αιώνας), ο Μητροπολιτικός ναός υπέστη για άλλη μια φορά σημαντικές καταστροφές και η επισκευή του κάλεσε σε ριζική επαναδιακόσμηση του εσωτερικού. Το μνημείο έλαβε έτσι την τελική του μορφή, με την οποία σώζεται μέχρι σήμερα.
Στην υπαίθρια μαρμαρόστρωτη και περίστυλη αυλή στεκόταν άλλοτε η «κομψή φιάλη». Η περιβόητη μαρμάρινη κρήνη που φέρει την παρακάτω καρκινική επιγραφή, η οποία οφείλει μάλλον να διαβαστεί και να αποστηθιστεί απ’ όλους:
«ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ»
Δηλαδή: «Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν» που σημαίνει «Ξέπλυνε τις αμαρτίες, όχι μόνο το πρόσωπό σου».
Η Αγια Σοφιά δεν είναι μόνο ένα πνευματικό και πολιτικό σύμβολο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και ένα διαχρονικό ορόσημο της Χριστιανικής αρχιτεκτονικής. Αλλά ένα μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, που κατάφερε να επιβιώσει ως τις ημέρες μας, σε πείσμα όσων την ήθελαν ερείπια…