Ο «Κουκαράς» είναι ένα έθιμο της Σαρακοστής, που έχει τις ρίζες του στον Πόντο. Το αντίστοιχο του Κουκαρά για τον υπόλοιπο Ελληνισμό και ένα από τα παλαιότερα έθιμα που σχετίζονται με τη γιορτή του Πάσχα, είναι η «κυρά Σαρακοστή».
Έθιμα για να μετρούν τις εβδομάδες από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι τη Μεγάλη Εβδομάδα
Ο Κουκαράς
Στον Πόντο, οι Έλληνες μάθαιναν τα παιδιά από μικρή ηλικία να κρατάνε την νηστεία, εκτός από εκείνα που ακόμα θήλαζαν. Για τον λόγο αυτό, εκείνο τον καιρό οι γυναίκες κατασκεύαζαν την δική τους «κυρά Σαρακοστή».
Ο επονομαζόμενος «Κουκαράς» είχε διπλή χρησιμότητα. Ήταν ένα αυτοσχέδιο ημερολόγιο, αλλά και ένας πρώτης τάξεως «μπαμπούλας» για τα μικρά παιδιά.
Ο Κουκαράς αποτελούνταν από ένα μεγάλο κρεμμύδι ή πατάτα (τρανόν κρομμύδ’ ή καρτόφ), επάνω στο οποίο κάρφωναν σε ημικύκλιο εφτά φτερά από κότα ή κόκορα. Όσες οι εβδομάδες και της νηστείας. Τα έξι φτερά ήταν σκούρα και το έβδομο λευκό και συμβόλιζε την Μεγάλη εβδομάδα.
Κάθε Σάββατο που περνούσε αφαιρούσαν και ένα φτερό, μέχρι να τελειώσουν όλα με το τελείωμα της νηστείας
Χωρίς να γίνουν αντιληπτές από τα παιδιά, η μάνα ή η καλομάνα κρεμούσε τον Κουκαρά από το ταβάνι. Το κρέμασμα γινόταν την Καθαρά Δευτέρα, τα χαράματα. Έτσι όταν ξυπνούσαν, τα παιδιά αντίκριζαν τον Κουκαρά να κρέμεται από το ταβάνι και να κουνιέται.
Εάν δεν συμμορφώνονταν με το κράτημα της νηστείας, τα φοβέριζαν ότι θα τα φάει ο Κουκαράς. Με τρόπο φυσούσαν τον Κουκαρά, που καθώς κουνιόταν και περιστρέφονταν, προκαλούσε τον φόβο στα μικρά παιδιά.
Όταν τα παιδιά ρωτούσαν που είναι το φτερό που έλειπε, τότε τους απαντούσαν:
«Επέθανεν είνας καλογρίτσα κ΄ έρθεν επήρεν ατ!»
Όταν έφτανε η στιγμή που θα έβγαινε και το τελευταίο φτερό από τον Κουκαρά, έβγαζαν κρυφά το γυμνό κρεμμύδι ή την πατάτα και έλεγαν στα μικρά παιδιά:
«Ο κουκαράς έφυεν και θα έρται του χρόνου»
Η κυρά Σαρακοστή
Όπως ο Κουκαράς στον Πόντο, για τον υπόλοιπο Ελληνισμό ένα από τα παλαιότερα έθιμα που σχετίζονται με τη γιορτή του Πάσχα είναι το έθιμο της «κυρά Σαρακοστής».
Την Κυρά Σαρακοστή που είναι έθιμο παλιό,
οι γιαγιάδες μας τη φτιάχναν με αλεύρι και νερό.
Για στολίδι της φορούσαν στο κεφάλι της σταυρό
και το στόμα της ξεχνούσαν, γιατί νήστευε καιρό.
Και μετρούσαν τις ημέρες με τα πόδια της τα εφτά,
κόβαν ένα τη βδομάδα, μέχρι να ‘ρθει η Πασχαλιά.
Η «κυρά Σαρακοστή» χρησίμευε ως ημερολόγιο για να μετρούν τις εβδομάδες από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι τη Μεγάλη Εβδομάδα. Καθώς η κυρά Σαρακοστή είχε 7 πόδια, ένα για κάθε εβδομάδα της περιόδου της Σαρακοστής.
- Στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας η κυρά Σαρακοστή ήταν μία χάρτινη ζωγραφιά, που απεικόνιζε μια γυναίκα µε επτά πόδια, ένα για κάθε εβδομάδα της Σαρακοστής. Με σταυρωμένα χέρια γιατί προσεύχεται και µε κλειστό στόμα γιατί νηστεύει, δεν κουτσομπολεύει και δεν κατακρίνει.
Το Μεγάλο Σάββατο έκοβαν και το τελευταίο χάρτινο πόδι από την «κυρά Σαρακοστή», το οποίο δίπλωναν και το έκρυβαν σε ένα ξερό σύκο. Τοποθετούσαν έπειτα το σύκο αυτό μαζί µε άλλα και σε όποιον το έβρισκε θεωρούνταν ότι του έφερνε γούρι. Σε άλλες περιοχές τοποθετούσαν το πόδι στο ψωμί της Αναστάσεως. Όποιος έβρισκε στο κομμάτι του το πόδι ήταν ο τυχερός.
- Σε άλλα μέρη της Ελλάδας, η «κυρά Σαρακοστή» δεν ήταν φτιαγμένη από χαρτί, αλλά από ζυμάρι με απλά υλικά και κυρίως πολύ αλάτι για να μη χαλάσει. Εξάλλου δεν τρωγόταν.
- Μια τρίτη παραλλαγή θέλει την «κυρά Σαρακοστή» φτιαγμένη από πανί και γεμισμένη µε πούπουλα.
Όπως και να ‘χει, πρόκειται για ένα έθιμο που σήμερα τείνει να εκλείψει, ενώ παλαιότερα το συναντούσαμε όλο και περισσότερο στον Ελλαδικό χώρο, με τις διάφορες παραλλαγές.