Ανάμεσα στη Κρήτη και τον Πόντο υπάρχουν ομολογουμένως ευδιάκριτες ομοιότητες. Στον χαρακτήρα των Κρητικών και των Ποντίων, στη φιλοξενία, στη γλώσσα, στη λύρα, στο τραγούδι και στο χορό τους. Παρόλο ότι τους χώριζαν άλλοτε μακρινές θάλασσες και μεγάλες στεριές.
Κοινές ρίζες στη καταγωγή και στην προέλευσή τους
Ο εποικισμός της Κρήτης
Η αφετηρία των σχέσεων Κρητών και Ποντίων ανάγεται στη ναυτική εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά, στην Κρήτη στα 960 – 961 για την εκδίωξη των Σαρακηνών Αράβων από τη μεγαλόνησο. Μετά την επιτυχή επέμβαση του Φωκά, επακολούθησε μια μεγάλη μεταναστευτική κίνηση Ποντιακού πληθυσμού στην Κρήτη. Με σκοπό να επανδρωθεί η Κρήτη με Χριστιανικό πληθυσμό. Ύστερα από τον εξισλαμισμό που επέβαλαν στο νησί οι κατακτητές Σαρακηνοί.
Η προσπάθεια αυτή των Βυζαντινών κράτησε 8-10 χρόνια
Τότε και ο ιεραπόστολος ο Νίκων ο μετανοείτε, με την συμπαράσταση του Τραπεζούντιου Αθανασίου Αθωνίτη, προσπαθεί να επαναφέρει στον Χριστιανισμό εκείνους που προσηλυτίστηκαν με βία στον Ισλαμισμό. Ο εποικισμός της Κρήτης από τον Πόντο του Νικηφόρου Φωκά, είναι η απαρχή μιας μακρόχρονης προσπάθειας που συνεχίστηκε αδιάλειπτα και στα μετέπειτα χρόνια.
Έτσι στα 1183 επί Ισαάκ Αγγέλου έγιναν και άλλοι εποικισμοί από τον Πόντο και την Μικρά Ασία καθώς και επί της Ενετοκρατίας στα 1580. Αλλά και μετά την άλωση της Τραπεζούντας στα 1461 από αστικό πληθυσμό ιδιαίτερα.
Επίσης μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και Τραπεζούντας, η Κρήτη δέχτηκε πολλούς πρόσφυγες ευγενείς και αριστοκράτες. Οι οποίοι κατέφυγαν εκεί για να σωθούν.
Έτσι από το γένος των Φωκάδων, που κατάγονταν από τα μέρη του Πόντου, προήλθε το γένος των Καλλέργηδων. Ακόμη ο Λουκάς Λιτίνος, ο Ευστάθιος Χορτάτζης, ο γενάρχης των Χορτάτζηδων – ο Κορνάρος. Ο Βλαστός, ο Σκορδίλης, ο Γαβαλάς, ο Μελισσηνός, ο Αργυρόπουλος και πολλοί άλλοι.
Επίσης ο μεγάλος λόγιος και φιλόσοφος Γεώργιος Τραπεζούντιος, γεννήθηκε στο Χάνδακα (Ηράκλειο) από γονείς πρόσφυγες του Πόντου. Συνέβαλε στη σύσφιξη των σχέσεων Ποντίων – Κρητών. Υποστήριξε την πολιτική των βυζαντινών αυτοκρατόρων να ενισχυθεί η Κρήτη με Έλληνες αποίκους, του Πόντου και της Μ. Ασίας.
Στην Επανάσταση του 1821
Αλλά και στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, έχουμε αποδείξεις σχέσεων και επικοινωνίας Πόντου & Κρήτης
Ο Ποντιακής καταγωγής αγωνιστής του ‘21 Αλέξανδρος Μαυροθαλασσίτης πολεμάει με τα 120 παλικάρια του στην Κρήτη, μαζί με Κρητικούς πολεμάρχου. Θυσιάζεται στο βωμό της ελευθερίας της Κρήτης.
Επίσης ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ο αρχηγός της Ελληνικής Επανάστασης, από την Υψηλή της Τραπεζούντος, στέλνει στην Κρήτη τον επιστήθιο φίλο και γραμματέα του Μιχαήλ Αφεντούλη να οργανώσει την επανάσταση. Ο Αφεντούλης κατέβηκε στην Κρήτη, όπως βρέθηκε μπροστά στις διαμάχες των Κρητών καπεταναίων και απέτυχε στις προσπάθειές του.
Πόντιοι πρόσφυγες στη Κρήτη
Στα νεώτερα χρόνια, στον καιρό της ανταλλαγής των πληθυσμών το 1923, πολλοί Πόντιοι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στη φιλόξενη Κρήτη. Έμειναν εκεί οριστικά και έγιναν κι αυτοί Κρητικοί.
Στις φλέβες των Κρητικών κυλάει Ποντιακό αίμα ή στις φλέβες των Ποντίων Κρητικό; Ποιος μπορεί να πει με βεβαιότητα;
Όμως στοιχεία κοινής προέλευσης και ανάμειξης Κρητών και Ποντίων δεν βρίσκει κανείς μόνο στους κατά καιρούς εποικισμούς στη Βυζαντινή εποχή και στους μετέπειτα χρόνους. Από την μελέτη της Ιστορίας της Κρήτης, της Λαογραφίας της γλώσσας και της Κρητικής ποίησης, βρίσκει πολλά άλλα στοιχεία που φανερώνουν τις κοινές ρίζες των σημερινών Κρητικών και Ποντίων.
Πρώτα πρώτα τα πολλά τοπωνύμια. Ενδεικτικά αναφέρουμε χωριά της Κρήτης (ιδιαίτερα της Ανατολικής Κρήτης) που είναι καθαρά Ποντιακά:
- Τραπεζούντα
- Αρμένος
- Βαρβάρα Τσακώνη
- Μαρουλά
- Αττιπάς
- Αργυρούπολη
- Σκορδίλη
- Λιθίνες
- Μεσαρέα ή Μεσαράς και άλλα…
Τραπεζούντα της Κρήτης
Είναι γνωστό στην ιστορία ότι ο Τραπεζούντιος Αβράμιος Αρμίητος το 1414 υπέβαλε αίτηση στην Ενετική Σύγκλητο. Ζητώντας να εγκατασταθούν 880 οικογένειες από την Τραπεζούντα του Πόντου στην Κρήτη. Η αίτηση αυτή έγινε αποδεκτή και έτσι χτίστηκε η Τραπεζούντα της Κρήτης, κοντά στη Σητεία.
Αυτή η Τραπεζούντα καταστράφηκε ολοσχερώς από τις πειρατικές επιδρομές του Σαρακηνού Χαϊρεστίν Μπαρμπαρόσα το 1583. Στα ερείπια της βρέθηκε παράσταση του μονοκέφαλου αετού των Κομνηνών της Τραπεζούντας.
Το 1648 η Τραπεζούντα της Κρήτης ξανά ερημώθηκε και σήμερα μόνο ερείπια και χαλάσματα βρίσκονται
Ο Κρητικός ιστορικός Νικόλαος Παπαδάκης στο λεύκωμά του «6η Σητεία» αναφέρει:
- Ότι πολλοί οικισμοί της επαρχίας Σητείας προήλθαν από εποικισμούς. Οι οποίες έγιναν στα Βυζαντινά χρόνια, από τις μακρινές περιοχές του Πόντου.
- Ότι ο πατέρας του Βιντζέντζου Κορνάρου, του ποιητή του Ερωτόκριτου, καταγόταν από την Τραπεζούντα της Κρήτης.
Κοινά γλωσσικά στοιχεία
Αλλά και γλωσσικά στοιχεία μαρτυρούν τις κοινές ρίζες Πόντου και Κρήτης! Ο πασίγνωστος Ερωτόκριτος του Κορνάρου έχει πλήθος λέξεων και εκφράσεων που είναι ή μοιάζουν με τις Ποντιακές. Άγνωστες σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικές λέξεις όπως:
- Κομπώνω, καματερόν, ενέγκασα, αντζίν, γενεά, κοχλιδ(ιν), οξύδ(ιν), γούλα, αφουγκρούμαι, χάλκωμαν, λιγώνω, αναματίζω. Κινθέα, σύντεκνος, δεξαμενές, κούτσα, αρμεγάδιν, πρωτόγαλαν, εξιάζω, φουμίζω, ερεχκούμαι και πάρα πολλές άλλες.
Αλλά οι κοινές ρίζες βρίσκονται και στη δημοτική ποίηση…
Το Ποντιακό δίστιχο και η Κρητική μαντινάδα έχουν πολλά κοινά σημεία. Προπαντός τον δεκαπεντασύλλαβο και την ομοιοκαταληξία.
Ο καθηγητής της λαογραφίας κ.Ρωμαίος σημειώνει στην Κρήτη και στην Κύπρο τα ακριτικά τραγούδια του Πόντου τραγουδιόντουσαν πολύ. Επηρέασαν άμεσα τα Κρητικά τραγούδια, που θυμίζουν παλιές ηρωικές εποχές των Ακριτών του Πόντου.
Επίσης το κοινό μουσικό όργανο, η λύρα, που παρουσιάζεται μοναδικά στον Πόντο και στην Κρήτη. Δείχνει ανεπιφύλακτα πως οι δύο αυτοί λαοί έχουν ίδιες ρίζες.
Χοροί και ενδυμασία
Αλλά και οι χοροί με την ανδροπρεπή εμφάνιση με τον γοργό ρυθμό, με την αρχαιοπρεπή όψη. Καθώς και η ενδυμασία με τη λιτή γραμμή και τα πολεμικά εξαρτήματα της στολής, του «ζίπκαλη» ή του «τελίνκαλη». Δείχνουν έντονα τις σχέσεις Κρητών και Ποντίων.
Όμως πέρα από τα ιστορικά στοιχεία που τους ενώνουν, υπάρχει πραγματική αγάπη μεταξύ τους!
Αυτό γίνεται φανερό όταν τυχαίνει να συναντηθούν Πόντιοι με Κρητικούς σε διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις. Πολύ συχνά μάλιστα, Σύλλογοι Ποντίων και Κρητών, οργανώνουν από κοινού εκδηλώσεις πολύ επιτυχημένες και εντυπωσιακές. Όπου η λεβεντιά κι η περηφάνια κυριαρχούν.
Όπως και να έχει, η αλήθεια μπορεί να βρίσκεται στους στίχους του τραγουδιού “Οι Πόντιοι κι οι Κρητικοί”.
Οι Πόντιοι κι οι Κρητικοί όπου και να βρεθούνε, τσίπουρο πίνουν και ρακή… κι οι λύρες κελαηδούνε!