Πρόκειται για ένα παραδοσιακό Ποντιακό τραγούδι από τη Τραπεζούντα, σε ρυθμό διπάτ. Τρία βασικά στοιχεία αναφέρονται στα λόγια αυτού του τραγουδιού: η φύση, ο άνθρωπος και η Λεμόνα.
«Ντο χολιάσκεσαι Λεμόνα; Πάσκ’ ετσάκωσα κλαδόπον;»
Μέσα από τους στίχους αυτού του τραγουδιού, αποδίδεται ο απέραντος σεβασμός του ανθρώπου στη φύση, ο οποίος δεν τολμάει να θίξει την ομορφιά της. Επίσης μέσα από αυτή τη θαυμάσια ποιητική εικόνα, σύμφωνα με τον Ευστάθιο Ευσταθιάδη, υπάρχει επιβίωση προχριστιανικών στοιχείων.
Λεμόνα
Μέσα στα ειδυλλιακά εξοχικά τοπία, υπάρχει σε ένα σημείο μια βρύση, δίπλα από ένα δέντρο με νεράντζια. Το κόψιμο φρούτου, από τον διαβάτη, εξοργίζει την Λεμόνα.
Προτού συνεχίσουμε όμως, πρέπει να διευκρινίσουμε τι σημαίνει ο τίτλος του τραγουδιού. Είναι άστοχος ο συλλογισμός ότι «Λεμόνα» σημαίνει «λεμονιά». Στα Ποντιακά η λεμονιά λέγεται «λεμόν’». Γενικά, φρούτο και δέντρο αποδίδονται με την ίδια λέξη.
Κάποιοι λένε ότι ο ποιητής φαντάστηκε μια κοπέλα με το όνομα «Λεμόνα», όμως ούτε αυτό προκύπτει από πουθενά μέσα στο κείμενο. Οι στίχοι του τραγουδιού περιγράφουν τους καρπούς του δέντρου και μιλάνε αποκλειστικά για νεράντζια.
Οι λαϊκές αντιλήψεις που έφτασαν στους νεώτερους από τις παλιές γενιές, εξηγούν ότι κάθε πράγμα στη φύση έχει μάνα: «Νερομάνα» η μάνα του νερού, «Παρχαρομάνα» η μάνα του παρχαριού, «Πεγαδομάνα» ή «Πεγαδομάτ’» η μάνα της βρύσης.
Σε ορισμένα Ποντιακά τραγούδια αναφέρεται ότι και ο ήλιος έχει μάνα. Το ίδιο λένε και ορισμένες λαϊκές δοξασίες που ακούγονται συχνά από ηλικιωμένους:
«Ο Ήλεν πά έχ’ μάναν»
Μητέρα του Ήλιου
Με τα δεδομένα της Ποντιακής διαλέκτου, το «Λεμόνα» βγαίνει από το «Λεμάνα», που έρχεται από το «Ηλεμάνα», «Λιομάνα», «Ηλιομάνα».
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο διαβάτης μιλάει προς τη «Λεμόνα» με το στόμα ενός πουλιού που λέγεται «Μεληδόνα» (αηδόνα). Ένας στίχος στη μέση ολόκληρου του ποιήματος – τραγουδιού λέει: «Και τη ηλ’ η μάνα έκουξεν» (και του ήλιου η μάνα σκούζει). Του ήλιου η μάνα (τη ηλ’ μάνα) απευθύνεται στην «Μεληδόνα», η οποία στον αμέσως επόμενο στίχο της απαντά αποκαλώντας την «Λεμόνα».
Είναι φανερό λοιπόν ότι «Η Λεμόνα» είναι η μάνα του Ήλιου. Και πιθανότατα άλλαξε σε «Λεμόνα» αντί «Λεμάνα» για να είναι κάπως ομόηχη λέξη με την «Μεληδόνα», πράγμα διόλου απίθανο στη δημοτική ποίηση.
Η Λεμόνα λοιπόν είναι η μητέρα του Ήλιου. Παρουσιάζεται ως μια θεότητα που προστατεύει τα δέντρα, τα φυτά και που στενοχωριέται για κάθε καταστροφή στη φύση.
Στίχοι τραγουδιού
Σιτ’ επέγνα ομάλια – ομάλια,
είδα ορμάνια και λιβάδια.
Και ση πεγαδί’ την άκραν
έστεκεν δέντρον και μέγαν,
τα νεράντζια φορτωμένον.
Έπλωσα να παίρω έναν
έπλωσα να παίρω έναν,
εχολιάστεν η Λεμόνα.
Ντο χολιάσκεσαι Λεμόνα;
Πάσκ’ ετσάκωσα κλαδόπον;
Πάσκ’ ετσάκωσα κλαδόπον,
για εμάρανα φυλλόπον;
Κι αν ετσάκωσα κλαδόπον,
να τσακούται το χερόπο μ’
Κι αν εμάρανα φυλλόπον,
να μαραίνεται το ψόπο μ’.
Συντελεστές
- CD: «Το μυστικό μ´» – Εταιρία VASIPAP
- Τραγούδι: Θεοδωρίδης Παναγιώτης
- Λύρα: Κεσαπίδης Φίλιππος
- Στίχοι: Παραδοσιακοί
- Διασκευή: Κεσαπίδης Φίλιππος, Σωτηριάδης Σάκης
- Ενορχήστρωση – Μπαγλαμάς: Σωτηριάδης Σάκης
- Νταούλι: Φουλίδης Κώστας
Ακούστε παρακάτω τη διασκευή από το τραγούδι «Η Λεμόνα», σε ερμηνεία Παναγιώτη Θεοδωρίδη.