Η οικογένεια έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο, για τους Έλληνες του Πόντου. Ήταν το βασικότερο κύτταρο κοινωνικής οργάνωσης, στα χρόνια της δουλείας.
Στις αγροτικές περιοχές, οι Πόντιοι ζούσαν σε πατριαρχικές οικογένειες εκτεταμένης μορφής
Ιεράρχηση
Επικεφαλής της οικογένειας ήταν το γηραιότερο αρσενικό μέλος, ο «πάππος» (παππούς) και ακολουθούσαν οι γιοι, ο καθένας με την γυναίκα του και τα παιδιά του. Αν ζούσε ο «λυκοπάππος» (προπαππούς), δηλαδή ο πατέρας του παππού, τότε η πρωτοκαθεδρία ανήκε σε αυτόν.
Αντίστοιχη ιεραρχία υπήρχε και στα θηλυκού γένους μέλη της οικογένειας. «Λυκοκαλομάνα» (προγιαγιά), «καλομάνα» ή «τρανέσα μάνα» (γιαγιά), «μάνα» κλπ.
Επειδή η μακροζωία ήταν συνηθισμένο φαινόμενο στους χρόνους εκείνους, όπου οι πρώιμοι γάμοι ήταν κάτι το συνηθισμένο, στις περισσότερες οικογένειες υπήρχαν «λυκοκαλομάνα» και «λυκοπάππος». Συχνά μάλιστα ζούσαν και ο «αρκοπάππος» και η «αρκοκαλομάνα» (προπροπαππούς και προπρογιαγιά).
Οι Πόντιοι, κυρίως στις αγροτικές περιοχές, ζούσαν σε πατριαρχικές οικογένειες εκτεταμένης μορφής. Ο αριθμός των μελών μιας τέτοιας οικογένειας ξεπερνούσε πολλές φορές τα 30-35 άτομα ή και περισσότερα ακόμη. Οι ανάγκες σε εργατικά χέρια και οι δύσκολες γεωγραφικές και οικονομικές συνθήκες οδήγησαν σε μια τέτοιου τύπου οικογένεια.
Η Ποντιακή οικογένεια
Η διευρυμένη Ποντιακή οικογένεια κατοικούσε σ’ ένα μεγάλο σπίτι ή και σε περισσότερα. Υπήρχε όμως ένα κοινό ταμείο (κεσέ) που κρατούσε ο πιο μεγάλος σε ηλικία άνδρας. Η οικογένεια παρέμενε αρραγής, εφόσον στην κορυφή της πυραμίδας υπήρχε άρρεν πρόσωπο, ο παππούς. Ανεξάρτητα από τον αριθμό των μελών της.
Μετά το θάνατο του άρρενος αρχηγού (παππού), κατά κανόνα διαλύονταν στις επιμέρους οικογένειες των δύο γενεών (πατέρας, μητέρα, παιδιά) που τη συνέθεταν. Η χήρα του αρχηγού πήγαινε με τον πρωτότοκο γιο, εφόσον δεν υπήρχαν στην οικογένεια ανύπαντρα παιδιά ή ανήλικα ορφανά από πατέρα, εγγόνια της. Οπότε αναλάμβανε αυτή την προστασία τους, σαν αρχηγός χωριστής οικογένειας.
Αγόρια – Κορίτσια
Στον Πόντο το κορίτσι ερχόταν στον κόσμο ισότιμο με το αγόρι, παρά την προτίμηση που υπήρχε στην απόκτηση αγοριού…
Τα «πρωτοτόκια» για παράδειγμα, το πανάρχαιο προνόμιο του πρώτου παιδιού της οικογένειας δεν ίσχυε μόνο για το αγόρι, αλλά αυτοδίκαια, και για το κορίτσι.
Σαν «πρωτικάρ» (πρωτότοκο) παιδί στην οικογένεια, το κορίτσι, ήταν για τα υστερογέννητα αδέρφια «η τρανέσσα». Ο λόγος ο δικός της ήταν εκείνος που μετρούσε περισσότερο, μετά το λόγο της μητέρας.
Τα κορίτσια μετά τον γάμο
Το κορίτσι μετά τον γάμο έχανε την έως τότε ανέμελη ζωή του, μέσα στη θαλπωρή του πατρικού σπιτιού και τοποθετούνταν στο χαμηλότερο σκαλοπάτι της ιεραρχίας, της οικογένειας του άντρα της. Στο δεύτερο σκαλοπάτι ανέβαινε μόνο αν τύχαινε να αποκτήσει η οικογένεια και άλλη νύφη, μετά από αυτήν.
Το «στύμνωμαν ή μασ» ήταν μια συνήθεια που στερούσε από τη νύφη το δικαίωμα ν’ απευθύνει το λόγο στον πεθερό της. Της επέβαλλε να μιλάει με τους άλλους τόσο χαμηλόφωνα, ώστε να μην γίνεται καν αντιληπτή η φωνή της από εκείνον! Εκτός αν ο ίδιος της έδινε το δικαίωμα να του μιλάει ελεύθερα…
Η εικόνα της Ποντιακής οικογένειας στην ύπαιθρο του Πόντου, όπως φαίνεται από την παραπάνω στεγνή περιγραφή της δομής και της εσωτερικής ζωής της, αδικεί την ποιότητα του ψυχικού κόσμου των προγόνων μας. Σχετικά με την ταπεινωτική (όπως με μια πρώτη ματιά δείχνει) θέση της Πόντιας νύφης. Αλλά τα σχετικά με τη θέση της στην οικογένεια έθιμα, είχαν γενική ισχύ, τόσο για εύπορες όσο και για φτωχές οικογένειες.
Άλλωστε η ιεράρχηση ίσχυε και για τα αρσενικά μέλη της οικογένειας. Με διαβάθμιση περιορισμών και δικαιωμάτων και γι’ αυτά.