Τα Ποντιακά επίθετα άρχισαν να παίρνουν συγκεκριμένες καταλήξεις με κυρίαρχες αυτή σε «…ίδης» και «…ιάδης» από τα μέσα του 18ου αιώνα. Ταξινομούνται σε επίθετα που προέρχονται από πατρώνυμα, επαγγέλματα, τοπωνύμια ή παρατσούκλια.
Η προέλευση των επιθέτων και όχι μόνο των Ποντιακών, δεν παύει να είναι ένα θέμα που παρουσιάζει ενδιαφέρον
Αν εξετάσει κανείς τα σημερινά επώνυμα των Ελλήνων, θα διαπιστώσει πως από περιοχή σε περιοχή διαφέρουν οι καταλήξεις, οι οποίες παρουσιάζονται συχνότερα. Έτσι, παρατηρούμε πιο συχνά:
- Την κατάληξη «…ούδης» σε επώνυμα της Μακεδονίας και της Θράκης.
- Την κατάληξη «…άκης» στα Κρητικά επώνυμα.
- Την κατάληξη «…άκος» και «…έας» σε επώνυμα της Μάνης.
- την κατάληξη «…άτος» στα επώνυμα της Κεφαλλονιάς.
- Την κατάληξη «…όπουλος» στα Πελοποννησιακά επώνυμα.
- Τις καταλήξεις «…ίδης» και «…ιάδης» σε επίθετα του Πόντου.
Τα επίθετα και η διαδρομή τους
Εξετάζοντας συνοπτικά τη διαδρομή των επιθέτων στην ιστορία, θα διαπιστώσουμε πως στην αρχαιότητα, επίθετα χρησιμοποιούσαν οι ευγενείς οικογένειες. Για να δηλώσουν το γένος καταγωγής των ατόμων που τα έφεραν. Από τη βυζαντινή εποχή σε ρόλο επωνύμου άρχισαν να χρησιμοποιούνται τα παρωνύμια, ως συνοδευτικά του βαφτιστικού ονόματος.
Παράλληλα, για τις μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες καθιερώθηκαν οικογενειακά ονόματα και ονόματα γενεών. Τα οποία προέρχονται από τίτλους και αξιώματα. Κατά την Τουρκοκρατία χρησιμοποιόταν το πατρώνυμο ως συνοδευτικό του κύριου ονόματος.
Καταλήξεις Ποντιακών επιθέτων
Όσον αφορά στα Ποντιακά επίθετα, αυτά άρχισαν να παίρνουν συγκεκριμένες καταλήξεις με κυρίαρχες αυτή σε «…ίδης» και «…ιάδης» από τα μέσα του 18ου αιώνα. Όταν επετράπη από την Τουρκική κυβέρνηση η ίδρυση επίσημων Ελληνικών σχολείων στον Πόντο. Ενώ μέχρι τότε υπήρχαν τα εκκλησιαστικά παλαιού τύπου σχολεία.
Η ανάγκη καταγραφής των μαθητών σε μητρώα και καταλόγους, αλλά και η επιθυμία των διδασκάλων για την Ελληνική παιδεία και μόρφωση, τους ώθησε να προσθέσουν την αρχαιοπρεπή κατάληξη «…ίδης» στο επώνυμο που είχαν μέχρι τότε οι μαθητές.
Ποντιακά επίθετα
Παρακάτω παραθέτουμε ορισμένα Ποντιακά επίθετα, από κάθε κατηγορία:
- Πατρωνυμικά: Αβραμίδης, Ακριτίδης, Αντωνιάδης, Αποστολίδης, Βασιλειάδης, Γεωργιάδης, Γρηγοριάδης, Θεοδωρίδης, Ιασωνίδης, Ιορδανίδης, Κωνσταντινίδης, Νικολαΐδης, Πετρίδης, Σαββίδης, Χριστοφορίδης.
- Επίθετα από επαγγέλματα: Ζουρνατζίδης (ο μουσικός που παίζει ζουρνά), Καζαντζίδης (καζαντζής: χαλκιάς), Καλαϊτζίδης (καλαϊτζίδης: γανωματής), Καλεμκερίδης, από την τουρκική λέξη kalemkar (ο χαράκτης). Καρβουνίδης (ο έμπορος κάρβουνου) Κεμεντζετσίδης (κεμεντζετζής: λυράρης), Κουγιουμτζίδης ή Κοεμτζίδης (κουγιουμτζής: αργυροχρυσοχόος), Οικονομίδης. Ουσταμπασίδης (ουστάμπασης: αρχιτεχνίτης, αρχιμεταλλουργός), Πεχλιβανίδης (πεχλιβάνης: παλαιστής). Σταφυλίδης (ο γιος ή απόγονος του σταφυλά). Συγκελίδης (Οφίκιο του Πατριαρχείου [συν+κελί] Σύμβουλος του επίσκοπου. Πρόσωπο της απολυτού εμπιστοσύνης του αλλά και της εύνοιας του), Σιδερίδης, Υφαντίδης.
- Επίθετα από τοπωνύμια: Κανετίδης (ο καταγόμενος από την Αργυρούπολη, από την ονομασία Κάν(ιν) της Αργυρούπολης. Κογκαλίδης (από το χωριό Κογκά της Τραπεζούντας). Κοροξενίδης (από το χωριό Κορόνιξα ή Κορόξενα της Αργυρούπολης). Μουρατχανίδης (από το χωριό Μουραχτάν). Νικοπολιτίδης (από τη Νικόπολη, συναντάται ακόμη και ως Καραχισαρίδης από την Tουρκική ονομασία της Νικόπολης «Καραχισάρ»). Λαρχανίδης (από τη Λαραχανή). Πολατίδης (από την περιοχή Πολάτ). Σταμπουλίδης ή Σταμπολίδης (προερχόμενα από την τουρκική λέξη stanbul [η πόλη]). Τοκατλίδης (από την Τοκάτη).
- Επίθετα από παρατσούκλια: Ασλανίδης (από το aslan: λιοντάρι). Ατματζίδης (από το atmaca: γεράκι). Ζαρογουλίδης (αυτός που έχει στραβό λαιμό). Καμπουρίδης, Καπασακαλίδης (αυτός που έχει χοντρό πηγούνι). Καρακασίδης (αυτός που έχει μαύρα φρύδια). Κοτσαμπουϊκίδης (αυτός που έχει μεγάλο μουστάκι). Κωφίδης, Ποζίδης (ξανθός ή σταχτής). Τσαχουρίδης (γαλανομάτης ή ξανθός). Τσιρκινίδης (άσχημος), Χονδροματίδης.
Προέλευση των επιθέτων
Το γεγονός ότι μερικά από τα επίθετα και όχι μόνο τα Ποντιακά, που δηλώνουν επάγγελμα ή παρατσούκλι, προέρχονται από Τουρκικές λέξεις, δεν σημαίνει ότι υστερούν εθνικά. Η μακραίωνη υποδούλωση του Ελληνικού έθνους στους Τούρκους είχε ως αποτέλεσμα κάποιες λέξεις της Τουρκικής να ενσωματωθούν στην Ποντιακή, αλλά και στη νεοελληνική. Άλλωστε, τέτοια φαινόμενα παρατηρούνται μεταξύ γειτονικών λαών.
Η προέλευση των επιθέτων και όχι μόνο των Ποντιακών, δεν παύει να είναι ένα θέμα που παρουσιάζει ενδιαφέρον. Το οποίο χρήζει περαιτέρω έρευνας από την επιστήμη της γλωσσολογίας.
Διαβάστε επίσης: Το Ελληνικό πνεύμα στα βάθη του Πόντου
Α. Κωνσταντινίδου (Φιλόλογος)
Βιθυνιακά Χρονικά – Τεύχος 8, Ιούλιος / Σεπτέμβριος 2014