Μετά τον ξεριζωμό τους από τα πάτρια εδάφη, οι Πόντιοι πρόσφυγες που κατευθύνθηκαν στην Ελλάδα, εγκαταστάθηκαν σε διάφορες περιοχές της χώρας, μεταξύ αυτών και η Αιτωλοακαρνανία.
Η εγκατάσταση των Ποντίων προσφύγων στην Αιτωλοακαρνανία
Πρόσφυγες στην Αιτωλοακαρνανία
Οι Πόντιοι που κατάφεραν να φτάσουν στην Αιτωλοακαρνανία, από διάφορες περιοχές του Πόντου, εγκαταστάθηκαν στα χωριά «Μπαμπαλιό», «Ματσούκι», «Κυψέλη – Σφήνα», «Άγιο Νικόλαο Κατούνας», «Άγιο Νικόλαο Βονίτσας» και μερικοί στον «Άγιο Κωνσταντίνο Αγρινίου».
Τον Νοέμβριο του 1922, το φορτηγό πλοίο «Ακταίο», αποβιβάζει στο λιμάνι της Αμφιλοχίας έναν μικρό αριθμό Ποντίων προσφύγων από την «Κεπέκκλησια» του Πόντου. Οι οποίοι αρχικά εγκαταστάθηκαν στο σχολείο και λίγο αργότερα σκορπίστηκαν σε αποθήκες και σκηνές που τους παραχώρησε το κράτος.
Οι επιδημίες που ξέσπασαν στους καταυλισμούς των προσφύγων θέρισαν τους ήδη εξουθενωμένους και αδύναμους πρόσφυγες. Όσοι επέζησαν άρχισαν να δουλεύουν στα χωράφια της περιοχής, να κόβουν και να πωλούν ξύλα, να κάνουν ότι δουλειά έβρισκαν για να επιζήσουν
Στην Αμφιλοχία έμειναν για περίπου έναν χρόνο
Τον Σεπτέμβριο του 1923 αποφάσισαν να εγκαταλείψουν ομαδικά την Αμφιλοχία. Προχώρησαν ανατολικά και εγκαταστάθηκαν στον παραπόταμο του «Αχελώου», τον «Ίναχο», στην επαρχία του Βάλτου.
Μπαμπαλιό
Η περιοχή που επέλεξαν να στήσουν την νέα τους ζωή ήταν ένας λόγγος γεμάτος δέντρα, ένα μεγάλο δάσος γεμάτο άγρια ζώα. Μένοντας σε σκηνές, άρχισαν να ξελογγώνουν το δάσος, να κάνουν χωράφια και να χτίζουν σιγά-σιγά τα νέα τους σπιτικά. Δίπατα σπίτια που το κάτω μέρος το χρησιμοποιούσαν για στάβλο.
Έτσι άρχισε να δημιουργείται ένα χωριό γεμάτο ζωή. Αρχικά ονόμασαν το χωριό που δημιούργησαν «Νέα Κεπέκκλησια», ώστε να τους θυμίζει την γενέτειρά τους. Η ονομασία αυτή όμως άλλαξε γρήγορα και μετονόμασαν το χωριό τους σε «Μπαμπαλιό».
Περίπου 60 οικογένειες ήταν οι κάτοικοι του νέου χωριού. Λίγα χρόνια αργότερα ήρθαν και εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην περιοχή και άλλες οικογένειες από τον «Μεσόπυργο Άρτας» και την «Βαρετάδα».
- Το 1924, με ομαδική δουλειά, έχτισαν την εκκλησία τους, τους Αγίους Ταξιάρχες. Ενώ στον περίβολο της εκκλησίας έφτιαξαν το νεκροταφείο τους. Το 1925 έχτισαν και δεύτερη εκκλησία, τον Ιερό Ναό της Αγίας Παρασκευής.
- Το 1930 άρχισαν να χτίζουν με δικά τους έξοδα και με προσωπική εργασία το Σχολείο τους. Εκεί θα μάθαιναν τα παιδιά τους ανάγνωση και γραφή. Σε αυτό το κτίριο φοίτησαν για πολλά χρόνια όχι μόνο τα δικά τους παιδιά, αλλά και τα παιδιά από τα γειτονικά χωριά.
- Τον Σεπτέμβριο του 1931, η «Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων», μοίρασε στις 60 οικογένειες, με κλήρο, τα χωράφια που οι ίδιοι οι Πόντιοι είχαν διαμορφώσει. Δίνοντας σε κάθε οικογένεια από 16 περίπου στρέμματα γης.
Το «Μπαμπαλιό», μέχρι το 1932, διοικητικά υπαγόταν στην κοινότητα «Βαρετάδας» και αργότερα στην κοινότητα «Καστρακίου». Αργότερα αποτέλεσε χωριστή κοινότητα, την κοινότητα «Μπαμπαλιού».
Αυτή η νέα κοινότητα, όμως, ήταν αποκομμένη από το Αγρίνιο. Δρόμος προς το Αγρίνιο δεν υπήρχε. Άρχισαν, λοιπόν, με ομαδική δουλειά να σκάβουν και να φτιάχνουν τον δρόμο που θα τους ένωνε με το Αγρίνιο.
Το 1950, κτίστηκε η κεντρική εκκλησία του χωριού, η «Κοίμησις της Θεοτόκου». Και για αυτό βοήθησαν όλοι οι κάτοικοι. Κουβάλησαν πέτρες, λάσπη, έδωσαν χρήματα.
Οι Πόντιοι πρόσφυγες κατάφεραν μέσα σε λίγα χρόνια να κάνουν το χωριό τους το κέντρο της γύρω περιοχής. Με μόχθο, κούραση και πολύ δουλειά κατάφεραν να κάνουν το «Μπαμπαλιό» ένα από τα καλύτερα χωριά της επαρχίας του Βάλτου.
Ματσούκι
Το «Ματσούκι», επίσημα «Ματσούκιον» στις δυτικές όχθες της τεχνητής λίμνης Στράτου είναι και αυτό ένα από τα Ποντιακά χωριά της Αιτωλοακαρνανίας. Πόντιοι από το «Τσαγράκ» της Κερασούντας εγκαταστάθηκαν στην περιοχή το 1923, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών.
Την περίοδο της κατοχής είχε δημιουργηθεί υποδειγματικός Ποντιακός οικισμός με 50 σπίτια και 290 κατοίκους. Ο οποίος κάηκε από τους Γερμανούς, ως αντίποινα για την απόπειρα ανατίναξης της γέφυρας του Αχελώου και τον θάνατο Ιταλών στρατιωτών, από δυνάμεις ανταρτών της περιοχής.
Ο οικισμός ξαναφτιάχτηκε και το 1961 αριθμούσε 431 κατοίκους. Το 1971 μεγάλο μέρος του χωριού και των χωραφιών της περιοχής απαλλοτριώθηκε, λόγω της κατασκευής του υδροηλεκτρικού φράγματος Στράτου.
Οι κάτοικοί στο «Ματσούκι» ασχολούνται περισσότερο με τη γεωργία (κυρίως καλλιέργεια ελιάς) και λιγότερο με την κτηνοτροφία.
Το «Ματσούκι» απέχει 15 χλμ. Βορειοδυτικά από το Αγρίνιο. Στα βορειοανατολικά του υπάρχει η σιδερένια γέφυρα Ματσουκίου, που ενώνει τις δυτικές με τις ανατολικές όχθες της τεχνητής λίμνης Στράτου.
Κυψέλη – Σφήνα
Πόντιοι πρόσφυγες από τις περιοχές «Τιβάν» και «Κοτύλια» Κερασούντος, μετά το μεγάλο έγκλημα της Γενοκτονίας, κατέφτασαν στο χωριό περίπου το 1923. Στην αρχή τοποθετήθηκαν σε μα περιοχή λίγο έξω από τη τοποθεσία του σημερινού χωριού και το πρώτο πράγμα που έφτιαξαν ήταν η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου.
Στη συνέχεια το 1929, οι πρόσφυγες με την πολύτιμη βοήθεια του κράτους, που τους παραχώρησε κατοικίες και κομμάτια γης, ξεκίνησαν από το μηδέν την ζωή τους στην νέα τους Πατρίδα.
Έφτιαξαν ένα νέο χωριό με το όνομα «Σφήνα»
Υπάρχουν δύο εκδοχές για την ονομασία του χωριού:
- Η πρώτη λέει ότι πιθανόν το όνομα του χωριού να προήλθε από τη γεωγραφική θέση της περιοχής. Από έναν βράχο δηλαδή που υπάρχει στο βουνό δίπλα στο χωριό, ο οποίος είναι σαν «σφήνα».
- Η δεύτερη εκδοχή λέει ότι προήλθε από το «σφήνωμα» των κατοίκων στην περιοχή.
Το 1986 το χωριό μετονομάστηκε σε «Κυψέλη»
Το 2009 με ενέργειες του ιερέα του χωριού πάτερ Αναστάσιου κατέφθασε στο χωριό ακριβές αντίγραφο της ιερής εικόνας της Παναγίας Σουμελά.
Την εικόνα υποδέχτηκε σύσσωμο το χωριό, αλλά και πλήθος πιστών από τις γύρω περιοχές. Μιας και ήταν πρωτοφανές το γεγονός, γιατί είναι το μοναδικό ακριβές αντίγραφο της εικόνας στην ευρύτερη περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας, αλλά και από τα λίγα ακριβές αντίγραφα που υπάρχουν παγκοσμίως.
Άγιος Νικόλαος Κατούνας
Στο κέντρο του τριγώνου που σχηματίζουν τα χωριά «Αετός», «Κατούνα» και «Κωνωπίνα» και στις ανατολικές παρυφές του υψώματος «Ψάρι» βρίσκεται ο μικρός οικισμός του «Αγίου Νικολάου Κατούνας».
Το όνομά του το χωριό το οφείλει στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου, που είναι κτισμένο σε γειτονικό με τον οικισμό ύψωμα και για πολλά χρόνια χρησιμοποιούνταν ως ενοριακός ναός του χωριού.
Με την εργατικότητά τους και την υπομονή τους, οι φιλοπρόοδοι πρόσφυγες έφτιαξαν ένα όμορφο μικρό χωριό και ζούσαν αρμονικά. Προτίμησαν αυτές τις περιοχές για να αποφύγουν τον εκτουρκισμό.
Αρχικά ήρθαν γύρω στις 70 οικογένειες, όμως δεν έμειναν όλες εκεί, αλλά, λόγω των προστριβών για τα μοναστηριακά κτήματα, κυρίως με τους κατοίκους του Αετού τότε, οι περισσότεροι έφυγαν και έμειναν μόνο 16 οικογένειες.
Οι κάτοικοι του Αγίου Νικολάου, «τα Πρόσφυγα», όπως συνήθως ονομάζεται από τους κατοίκους των άλλων χωριών, είναι πρόσχαροι καλοσυνάτοι, ήπιοι και ανοιχτόκαρδοι άνθρωποι. Ήταν πάντα εργατικοί και χαμηλών τόνων. Έσι σιγά σιγά εισχώρησαν στην κοινωνία της Κατούνας και της γύρω περιοχής.
Ο «Άγιος Νικόλαος Κατούνας» ανήκει στο Δήμο «Ακτίου – Βόνιτσας» και η κύρια ασχολία των κατοίκων είναι η κτηνοτροφία.
Τα σπίτια σήμερα είναι περίπου 40. Από τις λιγοστές οικογένειες που μένουν σήμερα στον Άγιο Νικόλαο είναι οι: Φυτοπούλου, Καρασάββα, Ταφιάδη, Αναστασιάδη, Τζάκη, Πετσινού, Σαββίδη, Βαρυβακίδου, Λιάπη κ.ά.
Στη μέση του χωριού βρίσκεται ο νέος ενοριακός ναός, που για πολλά χρόνια ήταν χωρίς όνομα. Το 2011 η εκκλησία του χωριού εγκαινιάσθηκε και της δόθηκε το όνομα του «Αγίου Νικόδημου του Αγιορείτη», που πανηγυρίζει στις 14 Ιουλίου.
Έξω από το ναό έχει στηθεί και μνημείο με την επιγραφή:
«ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΟΣΩΝ ΗΡΘΑΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΧΑΜΕΝΕΣ ΠΑΤΡΙΔΕΣ ΚΑΙ ΕΦΥΓΑΝ ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ»
Άγιος Νικόλαος Βόνιτσας
Το χωριό κτίσθηκε το 1925 από πρόσφυγες του Πόντου. Η ιστορία λέει ότι μετακινήθηκαν από την «Πέρδικα» Θεσπρωτίας, όπου είχαν εγκατασταθεί αρχικά, γιατί δεν έβρισκαν τόπο βοσκής για τα γιδοπρόβατά τους. Στη περιοχή αυτή βρήκαν αυτό που έψαχναν και ρίζωσαν.
Προστάτης του χωριού είναι ο «Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις». Γιορτάζει στις 9 Μαΐου και μαζί του όλο το χωριό. Νεόκτιστη εκκλησία δεσπόζει στην μεγάλη πλατεία του χωριού, δίπλα από τα παλιό κοινοτικό γραφείο.
Δίπλα στο χωριό είναι η λίμνη της «Βουλκαριά» από τη μια μεριά και η θάλασσα από την άλλη. Το γραφικό λιμανάκι του χωριού είναι γεμάτο με ξύλινα παραδοσιακά σκαριά: πριάρια, βάρκες και μικροκάικα.
Από τις πρώτες οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στον Άγιο Νικόλαο Βόνιτσας είναι οι: Αναστασιάδης, Ηλιάδης, Κυριακίδης, Φούντογλου, Μαυρίδης, Μουρατίδης, Κυρικλίδης, Οικονομίδης, Κωφίδης, Σαββουλίδης, Τρανουλίδης, Μυλωνίδης, Τσολακίδης, Κασσαπίδης, Τσιτουρίδης κ.α.
Τέλος αξίζει να σημειωθεί και θεωρείται ως πλεονέκτημα για το χωριό, ότι ο Άγιος Νικόλαος Βόνιτσας βρίσκεται σε πολύ κοντινή απόσταση από το Αεροδρόμιο του Ακτίου.