Στη Κρήτη και τον Πόντο υπάρχουν ομολογουμένως πολλές ομοιότητες. Στον χαρακτήρα των Κρητικών και των Ποντίων. Στη φιλοξενία, στη γλώσσα, ακόμη και στη λύρα, στα τραγούδια και στο χορό τους. Παρόλο ότι τους χώριζαν μακρινές θάλασσες και μεγάλες στεριές.
Οι Πόντιοι και οι Κρητικοί όπου και να βρεθούνε, τσίπουρο πίνουν και ρακί κι οι λύρες κελαηδούνε…
Εποικισμός της Κρήτης
Η αρχή των σχέσεων Κρητών και Ποντίων υπάρχει από τη ναυτική εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά, στην Κρήτη το 960 – 961, για την απομάκρυνση των Σαρακηνών Αράβων από τη μεγαλόνησο (Κρήτη).
Μετά την επιτυχή επέμβαση του Φωκά, επακολούθησε μια μεγάλη μεταναστευτική κίνηση του Ποντιακού πληθυσμού προς στην μεγαλόνησο. Με σκοπό να επανδρωθεί η Κρήτη με Χριστιανικό πληθυσμό. Ύστερα από τον εξισλαμισμό που επέβαλαν οι κατακτητές οι Σαρακηνοί Άραβες.
Ο ιεραπόστολος ο Νίκων ο μετανοείτε με την συμπαράσταση του Ποντίου Αθανασίου Αθωνίτη, κάνει προσπάθεια για να επαναφέρει, στον Χριστιανισμό, εκείνους που προσηλυτίστηκαν (φυσικά με βία) στον Ισλαμισμό.
Ο εποικισμός της Κρήτης, από τον Πόντο, του Νικηφόρου Φωκά, είναι η αρχή μιας μακρόχρονης προσπάθειας που συνεχίστηκε αδιάλειπτα στα μετέπειτα χρόνια.
Στα 1183 επί Ισαάκ Αγγέλου έγιναν και άλλοι πολλοί εποικισμοί από τον Πόντο και την Μικρά Ασία. Και επί της Ενετοκρατίας στα 1580 και μετά την άλωση της Τραπεζούντας στα 1461, από αστικό πληθυσμό.
Μετά τη κατάληψη τη Κωνσταντινούπολης – Τραπεζούντας, η Κρήτη δέχτηκε αρκετούς πρόσφυγες ευγενείς και αριστοκράτες. Οι οποίοι κατέφυγαν για να σωθούν εκεί.
- Έτσι από το γένος Φωκάδων, που κατάγονταν από τα μέρη του Πόντου, προήλθε το γένος των Καλλέργηδων. Ακόμη, ο Ευστάθιος Χορτάτζης και ο Λουκάς Λιτίνος, ο γενάρχης των Χορτάτζηδων, ο Κορνάρος, ο Αργυρόπουλος και πάρα πολλοί άλλοι.
Επίσης ο μεγάλος λόγιος και φιλόσοφος Γεώργιος Τραπεζούντιος, γεννήθηκε στο Χάνδακα (Ηράκλειο) από πρόσφυγες γονείς εκ Πόντου και συνέβαλε στη σύσφιξη των σχέσεων Ποντίων και Κρητών.
Πόντος – Κρήτη
Αλλά και στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, έχουμε αποδείξεις σχέσεων και επικοινωνίας Πόντου και Κρήτης.
Ο Ποντιακής καταγωγής αγωνιστής του 1821 Αλέξανδρος Μαυροθαλασσίτης πολέμησε με τα 120 παλικάρια του, μαζί με Κρητικούς. Θυσιάστηκε στο βωμό της ελευθερίας της Κρήτης.
Ακόμη ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ένας από τους μεγάλους αρχηγούς της Ελληνικής Επανάστασης, από την Υψηλή της Τραπεζούντας, έστειλε στη Κρήτη τον επιστήθιο φίλο και γραμματέα του Μιχαήλ Αφεντούλη, για να οργανώσει την επανάσταση. Ο Αφεντούλης κατέβηκε στην Κρήτη, όμως βρέθηκε μπροστά στις διαμάχες των Κρητών καπεταναίων και απέτυχε στις προσπάθειές του.
Κοινές ρίζες βρίσκονται και στη δημοτική ποίηση
Το Ποντιακό δίστιχο και η Κρητική μαντινάδα έχουν κοινά σημεία. Προπαντός δεκαπεντασύλλαβο και την ομοιοκαταληξία.
Κοινά γλωσσικά στοιχεία:
- Κομπώνω, καματερόν, ενέγκασα, αντζίν, γενεά, κοχλιδ(ιν), οξύδ(ιν), γούλα, αφουγκρούμαι, χάλκωμαν, λιγώνω, αναματίζω.
- Κινθέα, σύντεκνος, δεξαμενές, κούτσα, αρμεγάδιν, πρωτόγαλαν, εξιάζω, φουμίζω, ερεχκούμαι και πάρα πολλές άλλες.