Τα «Θεοφάνεια» ή αλλιώς τα «Φώτα», ήταν και είναι μια από τις πιο λαμπρές γιορτές της Χριστιανοσύνης. Όπως όλες τις μεγάλες γιορτές στον Πόντο, έτσι και η γιορτή των Θεοφανείων έπαιρνε ιδιαίτερο πανηγυρικό τόνο και χρώμα.
Ο Αγιασμός των υδάτων…
Φώτα – Φώτιγμαν – Φώτισμα
Στην Αμισό – Σαμψούντα, Ινέπολη, Οινόη, Σούρμενα τη γιορτή αυτή την ονόμαζαν «Φώτισμα», στην Κερασούντα, Κοτύωρα, Σάντα, Τραπεζούντα λέγανε το «Φώτιγμαν» και στη Χαλδία το «Φώτιμαν».
Τα Θεοφάνεια γιορτάζονταν στον Πόντο στις 19 Ιανουαρίου. Βάσει του Ιουλιανού Ημερολογίου.
Παραμονή των Θεοφανείων γινόταν ο Αγιασμός των υδάτων, μόνο μέσα στην εκκλησία. Επάνω σε μια εξέδρα στολισμένη με κλαδιά. Κατόπιν ο παπάς γυρνούσε στα σπίτια και «τ’ Αγνίαζε» ψάλλοντας το τροπάριο «Εν Ιορδάνη». Ενώ οι πιστοί έριχναν κέρματα «απές σο παρχάτσ’» που κρατούσε ένας μικρός ο οποίος συνόδευε τον παπά.
Στον Πόντο έλεγαν σχετικά ότι αυτή την ημέρα, στον Ιορδάνη ποταμό άνοιξε ο ουρανός και το Άγιο Πνεύμα (Άεν Φως) κατέβηκε ως πουλί, πάνω από το Χριστό:
«Σον Ιορδανοπόταμον ο ουρανόν ενοίεν
και τ’ Αεφώς άμον πουλίν, σον Χριστόν εκατήβεν»
Με τη γιορτή αυτή έκλεινε το Δωδεκαήμερο. «Σ’ έμπαν είν’ τα κάλαντα και σ’ έξ’ τα Φώτα» δηλαδή στην είσοδο του Ιανουαρίου είναι η Πρωτοχρονιά και στις έξι τα Θεοφάνεια.
Εκκλησιασμός
Όπως όλες τις μεγάλες γιορτές έτσι και τα Θεοφάνεια η αργία και ο εκκλησιασμός έπαιρναν ιδιαίτερο πανηγυρικό τόνο και χρώμα.
Πρωταρχικό και καθολικό γνώρισμα του Ποντιακού λαού, στις μεγάλες της Χριστιανοσύνης μέρες, ήταν η εσωτερική περισυλλογή. Με τη προσευχή στο εικονοστάσι του σπιτιού και τη συμμετοχή στην κοινή λατρεία. Η ακρόαση και παρακολούθηση με κατάνυξη των εκφωνήσεων, των ευχών και των εκκλησιαστικών ύμνων, το διάβασμα εκκλησιαστικών βιβλίων, συναξαρίων και της Αγίας Γραφής. Η αθόρυβη και ιδιόρρυθμη βίωση του νοήματος και του περιεχομένου των εορτών.
Εκτός από τα συνήθη τάματα, την ώρα πού γυρνούσε ο δίσκος έπρεπε πλούσιοι και φτωχοί να ρίξουν στο δίσκο. Οι νοικοκυραίοι και οι προύχοντες και μερικοί νεόπλουτοι που είχαν έρθει «ας σην ξενιτείαν» εφιλοτιμούντο ποιος θα ρίξει το μεγαλύτερο νόμισμα στο δίσκο της εκκλησίας.
Ο εκκλησιασμός των Θεοφανείων ολοκληρωνόταν με τη προμήθεια και πόση Αγιασμού και με τη λήψη του αντίδωρου.
Αγιασμός
Η προμήθεια Αγιασμού και η διατήρησή του όλο το χρόνο είναι πανορθόδοξο έθιμο. Γι’ αυτό είναι αδύνατο να βρει κανείς Ποντιακή οικογένεια που να μη προμηθεύεται Αγιασμό της Παραμονής ή των Θεοφανείων. Και στον Πόντο, άλλοι με «κουκουμόπα» (είδος χάλκινης κανάτας), άλλοι με «κανατόπα», άλλοι με ποτήρια κι άλλοι με μπουκαλάκια έτρεχαν στην εκκλησία από τα χαράματα. Για να πάρουν Αγιασμό για μια ώρα ανάγκης.
Η προμήθεια Αγιασμού και η διατήρησή του όλο το χρόνο έχει κάποιο πρακτικό σκοπό
Σε μια ώρα ανάγκης χρησιμοποιείται Αγιασμός ως φαρμακόλυτρο, γιατί πιστεύει ο λαός μας στην ιαματική και Αγιαστική δύναμη του Αγιασμού. Γι’ αυτό χρησιμοποιείται σε «ομματόπονον», «σε ’χπάραγμαν» (τρόμαγμα), «σε μαϊσσομέντζ» (πού βλάφτηκαν από μάγισσες), σε επίτοκες λεχώνες, σε αρρώστους, στους ετοιμοθάνατους αντί Θείας Κοινωνίας.
Όπως και σήμερα έτσι και τότε, τον Αγιασμό που κρατούσαν για μια ώρα ανάγκης, τον φύλαγαν στο εικονοστάσι του σπιτιού. Και με έμφαση τόνιζαν σε όσους τυχόν δεν δίναν σημασία στην αναγκαιότητα του εθίμου, ότι όλο τον χρόνο διατηρείται ο Αγιασμός και δεν παθαίνει τίποτε.
Έθιμα των Θεοφανείων
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα των Ποντιακών Φώτων ήταν το μνημόσυνο των νεκρών που γινόταν την παραμονή της γιορτής των Θεοφανείων. Σε κάθε σπίτι άναβαν τόσα κεριά, όσα ήταν τα μέλη της οικογένειας που είχαν εκδημήσει και ένα για εκείνον τον ξένο που δεν είχε κανέναν σ’ αυτόν τον κόσμο…
Για να μην ξεχνούν οι νεότεροι το χρέος τους στους παλιότερους, έγκαιρα τους μάθαιναν ένα τετράστιχο με τις βασικές επιθυμίες των τεθνεώτων:
«Τα Φώτα θέλω το κερί μ’
και Των Ψυχών κοκκία (κόλυβα)…
και την Μεγάλ’ Παρασκευήν
έναν μαντήλιν δάκραι»
Στη Σάντα, που την αποτελούσαν επτά ενορίες γι’ αυτό και ονομαζόταν και «Επτάκοσμος», τα Θεοφάνεια, η πρωτότοκος κόρη ζύμωνε την «Αλυκόν πίταν» από καλαμποκίσιο αλεύρι. Το βράδυ πριν κοιμηθούν έτρωγαν από την αλμυρή πίτα και έπεφταν για ύπνο. Κομμάτια της οποίας οι ανύπαντρες έβαζαν κάτω από το μαξιλάρι τους, για να δουν ποιον θα παντρευτούν!
Κατά τη διάρκεια του ύπνου, λογικό ήταν ότι θα διψάσουν. Γι αυτό υπήρχε και το σχετικό δίστιχο:
«Ναϊλί εμέν’ ντό έπαθα με τ’ αλυκόν την πίταν,
κανείς νερόν ΄κι εδέκε με, εκάγα όλεν τη νύχτα!»
Εάν έβλεπαν κάποιον στο όνειρο τους να τις δίνει νερό, αυτός θα ήταν ο μελλοντικός τους σύζυγος. Ήταν φυσικό να δουν αυτόν που συμπαθούσαν ή και να μη δουν κανέναν. Το πρωί αντάμωναν και η κάθε μια έλεγε το όνειρο που είδε ή δεν είδε… και έκαναν τα σχόλια τους. Μερικές τύχαινε στ’ αλήθεια να πραγματοποιηθεί από σύμπτωση το όνειρο, γι αυτό και τα κορίτσια πίστευαν στη μαντική ιδιότητα της πίτας.
Καθαρισμός των σπιτιών
Χαρακτηριστικό επίσης είναι και το έθιμο της ιδιαίτερης καθαριότητας και προετοιμασίας όλων των σπιτιών και η γιορταστική αμφίεση. Θα φορέσουμε, έλεγαν σε διάφορα χωριά (Κρώμνη, Ίμερα κ.α.) «τα καινούραι λώματα και τα καινούραι τα κουντούρας» (σκαρπίνια). Όσοι δεν μπορούσαν να έχουν καινούργια ρούχα, τα καθάριζαν, τα αναποδογύριζαν, τα έβαφαν και τα σιδέρωναν.
Την ημέρα των Θεοφανείων, με τον μεγάλο Αγιασμό, οι Πόντιοι ράντιζαν και τα σπαρτά τους.
Τα Πίζηλα
Τέλος, την ημέρα αυτή τα πίζηλα εξαφανίζονταν με τον Αγιασμό των υδάτων, για να επιστρέψουν και πάλι τα επόμενα Χριστούγεννα.